1 |
<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/surveillance-vs-democracy.en.html" --> |
2 |
|
3 |
<!--#include virtual="/server/header.sq.html" --> |
4 |
<!-- Parent-Version: 1.98 --> |
5 |
<!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html --> |
6 |
<!--#set var="TAGS" value="essays cultural evils" --> |
7 |
<!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" --> |
8 |
|
9 |
<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> |
10 |
<title>Sa Mbikëqyrje Mund të Përballojë Demokracia? - Projekti GNU - Free Software |
11 |
Foundation</title> |
12 |
<style type="text/css" media="print,screen"><!-- |
13 |
#intro { margin: 2em auto 1.5em; } |
14 |
.toc { width: auto; } |
15 |
.pict.wide { width: 23em; } |
16 |
.pict p { margin-bottom: 0; } |
17 |
#conclusion { visibility: hidden; margin-top: 0; } |
18 |
@media (min-width: 55em) { |
19 |
#intro { max-width: 55em; } |
20 |
.toc { max-width: 51em; } |
21 |
.toc li { display: inline-block; width: 90%; } |
22 |
} |
23 |
--> |
24 |
|
25 |
</style> |
26 |
|
27 |
<!-- GNUN: localize URL /graphics/dog.small.jpg --> |
28 |
<!--#include virtual="/philosophy/po/surveillance-vs-democracy.translist" --> |
29 |
<!--#include virtual="/server/banner.sq.html" --> |
30 |
<!--#include virtual="/philosophy/ph-breadcrumb.sq.html" --> |
31 |
<!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE--> |
32 |
<!--#include virtual="/server/top-addendum.sq.html" --> |
33 |
<div class="article"> |
34 |
<h2 class="center">Sa Mbikëqyrje Mund të Përballojë Demokracia?</h2> |
35 |
|
36 |
<address class="byline center">nga <a href="https://www.stallman.org/">Richard Stallman</a></address> |
37 |
|
38 |
<div id="intro"> |
39 |
<div class="pict wide"> |
40 |
<a href="/graphics/dog.html"> |
41 |
<img src="/graphics/dog.small.jpg" alt="Karikaturë e një qeni që hap sytë i çuditur para tre reklamave që u shfaqën |
42 |
në ekranin e kompjuterit të tij…" /></a> |
43 |
<p>“Nga e morën vesh që jam qen?”</p> |
44 |
</div> |
45 |
|
46 |
<p>Falë atyre që na zbuloi Edward Snowden-i, e dimë se niveli i sotëm i |
47 |
mbikëqyrjes së përgjithshme në shoqëri është i papërputhshëm me të drejtat e |
48 |
njeriut. Të presësh që çdo veprim mbahet shënim <a |
49 |
href="https://www.socialcooling.com/">i bën njerëzit të censurojnë dhe |
50 |
kufizojnë veten</a>. Këtë e ripohojnë qartë rëniet në qafë dhe proceset |
51 |
gjyqësore të vazhdueshme ndaj disidentëve, burimeve të informacionit dhe |
52 |
gazetarëve në ShBA. Na duhet ta zvogëlojmë nivelin e mbikëqyrjes së |
53 |
përgjithshme, por deri ku? Ku bie saktësisht <em>niveli maksimum i |
54 |
mbikëqyrjes që mund të tolerohet</em>, të cilin duhet të bëjmë të mundur të |
55 |
mos tejkalohet? Është niveli përtej të cilit mbikëqyrja fillon e plekset me |
56 |
funksionimin e demokracisë, pra kur nxjerrësit e sekreteve (të tillë si |
57 |
Snowden-i) ka shumë gjasa të kapen.</p> |
58 |
</div> |
59 |
|
60 |
<div class="columns" style="clear:both"> |
61 |
<p>Të përballur me fshehtësinë e qeverive, ne populli varemi nga nxjerrësit e |
62 |
sekreteve <a href="https://www.eff.org/deeplinks/2013/11/reddit-tpp-ama">të |
63 |
na rrëfejnë se çfarë po bën shteti</a>. (Kjo na u kujtua sërish gjatë |
64 |
2019-s, teksa nxjerrës të ndryshëm sekretesh i dhanë publikut shtesa të <a |
65 |
href="https://www.commondreams.org/views/2019/09/27/trumps-ukraine-scandal-shows-why-whistleblowers-are-so-vital-democracy">informacioneve |
66 |
rreth përpjekjeve të Trump-it për të rrëzuar presidentin e Ukrainës</a>.) |
67 |
Por mbikëqyrja e sotme i tremb nxjerrësit potencialë të sekreteve, çka do të |
68 |
thotë se është e tepruar. Për të shëndoshur kontrollin tonë demokratik mbi |
69 |
shtetin, duhet ta zvogëlojmë mbikëqyrjen deri në atë pikë, sa nxjerrësit e |
70 |
sekreteve ta dinë se nuk rrezikohen.</p> |
71 |
|
72 |
<p>Përdorimi i software-it të lirë/libre, <a |
73 |
href="/philosophy/free-software-even-more-important.html">që mbroj që prej |
74 |
1983-shit</a>, është hapi i parë për të marrë kontrollin e jetës sonë |
75 |
dixhitale dhe kjo përfshin parandalimin e mbikëqyrjes. S’mund t’i zëmë besë |
76 |
software-it jo të lirë; NSA-ja <a |
77 |
href="https://web.archive.org/web/20130622044225/http://blogs.computerworlduk.com/open-enterprise/2013/06/how-can-any-company-ever-trust-microsoft-again/index.htm">përdor</a> |
78 |
dhe madje <a |
79 |
href="https://www.theguardian.com/world/2013/sep/05/nsa-gchq-encryption-codes-security">krijon</a> |
80 |
në <em>software</em> jo të lirë dobësi sigurie që të mësyjë kompjuterat dhe |
81 |
rrugëzuesit tanë. Software-i i Lirë na jep kontroll mbi kompjuterat tanë, |
82 |
por <a href="https://www.wired.com/opinion/2013/10/149481/">kaq s’do të na |
83 |
mbrojë privatësinë, pasi të futim këmbët në Internet</a>.</p> |
84 |
|
85 |
<p><a |
86 |
href="https://www.theguardian.com/world/2013/oct/10/nsa-surveillance-patriot-act-author-bill">Në |
87 |
ShBA po hartohet legjislacion dypartiak për të “reduktuar fuqinë e |
88 |
mbikëqyrjes së brendshme”</a>, por duke u mbështetur në kufizimin e |
89 |
përdorimit nga ana e qeverisë të dosjeve tona virtuale. Kjo nuk do të |
90 |
mjaftojë për të mbrojtur nxjerrësit e sekreteve, nëse “kapja e nxjerrësit të |
91 |
sekreteve” është përligjje për të pasur akses të mjaftueshëm për |
92 |
identifikimin e tyre. Na duhet të shkojmë më tej.</p> |
93 |
</div> |
94 |
|
95 |
<div class="toc" style="clear: both"> |
96 |
<hr class="no-display" /> |
97 |
<h3 class="no-display">Tryeza e lëndës</h3> |
98 |
<ul class="columns"> |
99 |
<li><a href="#upperlimit">Kufiri i Sipërm i Mbikëqyrjes në një Demokraci</a></li> |
100 |
<li><a href="#willbemisused">Informacioni, Po u Mblodh, Do të Keqpërdoret</a></li> |
101 |
<li><a href="#technical">Mbrojtja e Fuqishme Për Privatësinë Duhet Të Jetë |
102 |
Teknike</a></li> |
103 |
<li><a href="#commonsense">Së Pari, Mos u Bëni të Marrë</a></li> |
104 |
<li><a href="#privacybydesign">Çdo Sistem Duhet Ta Hartojmë Me Privatësinë Në |
105 |
Mendje</a></li> |
106 |
<li><a href="#dispersal">Kurë për Grumbullimin e të Dhënave: Të Lihen të |
107 |
Shpërhapura</a></li> |
108 |
<li><a href="#digitalcash">Kurë për Mbikëqyrjen e Tregtisë Internet</a></li> |
109 |
<li><a href="#travel">Kurë për Mbikëqyrjen e Udhëtimeve</a></li> |
110 |
<li><a href="#communications">Kurë për Dosjet e Komunikimeve</a></li> |
111 |
<li><a href="#necessary">Ca Mbikëqyrje Ama Është e Nevojshme</a></li> |
112 |
<li><a href="#conclusion">Përfundim</a></li> |
113 |
</ul> |
114 |
<hr class="no-display" /> |
115 |
</div> |
116 |
|
117 |
<h3 id="upperlimit">Kufiri i Sipërm i Mbikëqyrjes në një Demokraci</h3> |
118 |
|
119 |
<div class="columns"> |
120 |
<p>Nëse nxjerrësit e sekreteve nuk guxojnë të bëjnë të njohura krime dhe |
121 |
gënjeshtra, humbasim grimën e fundit të kontrollit të efektshëm mbi qeverinë |
122 |
dhe institucionet tona. Ky është shpjegimi pse mbikëqyrja që i bën të |
123 |
mundur shtetit të gjejë se kush ka folur me një reporter është teprim |
124 |
mbikëqyrjeje—shumë, për ta përballuar demokracia.</p> |
125 |
|
126 |
<p>Një zyrtar i paemër i qeverisë së ShBA-ve u tha në mënyrë ogurzezë |
127 |
gazetarëve më 2011-n se <a |
128 |
href="https://www.rcfp.org/browse-media-law-resources/news-media-law/news-media-and-law-summer-2011/lessons-wye-river">ShBA-të |
129 |
nuk do të thërrasin reporterë në gjyqe, ngaqë “E dimë se me kë keni |
130 |
folur.”</a> Për ta ditur këtë, ndonjëherë <a |
131 |
href="https://www.theguardian.com/media/2013/sep/24/yemen-leak-sachtleben-guilty-associated-press">është |
132 |
kërkuar të sillen në gjyq regjistrime thirrjesh telefonike të gazetarëve</a> |
133 |
por Snowden-i na ka treguar se në fakt këtë e pësojnë krejt thirrjet |
134 |
telefonike të gjithkujt në ShBA, gjithmonë, <a |
135 |
href="https://www.theguardian.com/world/interactive/2013/jun/06/verizon-telephone-data-court-order">nga |
136 |
Verizon-i</a> dhe <a |
137 |
href="https://www.marketwatch.com/story/nsa-data-mining-digs-into-networks-beyond-verizon-2013-06-07">nga |
138 |
kompani të tjera po ashtu</a>.</p> |
139 |
|
140 |
<p>Veprimtarive opozitare dhe disidente u nevojitet të mbajnë të fshehta, |
141 |
përballë shtetesh që janë gati të luajnë rrengje të pista me to. ACLU e ka |
142 |
dëshmuar <a |
143 |
href="https://www.aclu.org/files/assets/Spyfiles_2_0.pdf">praktikën |
144 |
sistematike të infiltrimit të grupeve paqësore disidente</a> nga ana e |
145 |
qeverive të ShBA-ve, me pretekstin se mes tyre mund të ketë terroristë. |
146 |
Pika ku mbikëqyrja bëhet e tepruar është pika kur shteti mund të gjejë se |
147 |
kush ka folur me një gazetar të njohur, ose me një disident të njohur.</p> |
148 |
</div> |
149 |
|
150 |
<h3 id="willbemisused">Informacioni, Pasi Mblidhet, Do Të Keqpërdoret</h3> |
151 |
|
152 |
<div class="columns"> |
153 |
<p>Kur njerëzit e pranojnë se niveli i mbikëqyrjes së përgjithshme është shumë |
154 |
i lartë, përgjigja e parë është të propozohen kufij për hyrjen në të dhënat |
155 |
e grumbulluara. Kjo duket gjë e mirë, por s’do ta zgjidhë problemin, as |
156 |
edhe sado pak, madje edhe nëse supozohet se qeveria u bindet rregullave. |
157 |
(NSA-ja i dredhoi gjykatës FISA, e cila u shpreh se <a |
158 |
href="https://www.wired.com/threatlevel/2013/09/nsa-violations/">nuk qe në |
159 |
gjendje të bënte në fakt fajtore NSA-në</a>.) Dyshimet për një krim do të |
160 |
jenë përligjje për hyrje në të dhëna, prandaj sapo një nxjerrës sekreti të |
161 |
akuzohet për “spiunazh”, gjetja e “spiunit” do të shërbejë si justifikim për |
162 |
hyrje në materialin e grumbulluar.</p> |
163 |
|
164 |
<p>Në praktikë, s’mund të presim që agjencitë shtetërore të sajojnë shfajësime |
165 |
për të kënaqur rregullat mbi përdorim mbikëqyrjeje të dhënash—ngaqë |
166 |
agjencitë në ShBA <a |
167 |
href="https://theintercept.com/2018/01/09/dark-side-fbi-dea-illegal-searches-secret-evidence/">gënjejnë |
168 |
tashmë për të mbuluar shkeljen e rregullave</a>. Këto rregulla nuk janë |
169 |
menduar me gjithë mend për t’iu nënshtruar atyre; në vend të kësaj, janë një |
170 |
përrallë që mund ta besojmë, në daçim.</p> |
171 |
|
172 |
<p>Për më tepër, ekipi i shtetit për mbikëqyrjen do t’i keqpërdorë të dhënat, |
173 |
për arsye personale. Disa agjentë të NSA-së <a |
174 |
href="https://www.theguardian.com/world/2013/aug/24/nsa-analysts-abused-surveillance-systems">i |
175 |
përdorën sistemet e mbikëqyrjes në ShBA për të ndjekur të dashurat e |
176 |
tyre</a>—të dikurshme, të tanishme, ose të ëndërruara—sipas një |
177 |
praktike të quajtur “LOVEINT”. NSA-ja thotë se raste të tilla i ka zbuluar |
178 |
dhe ndëshkuar ca herë; nuk e dimë se sa herë të tjera nuk janë zbuluar. Por |
179 |
ngjarje të tilla s’duhet të na befasojnë, ngaqë policia prej kohësh e ka |
180 |
përdorur <a |
181 |
href="https://web.archive.org/web/20160401102120/http://www.sweetliberty.org/issues/privacy/lein1.htm#.V_mKlYbb69I">mundësinë |
182 |
e vet për hyrje në regjistrat e lejeve të drejtimit të automjeteve për të |
183 |
gjurmuar dikë tërheqës apo tërheqëse</a>, praktikë e njohur si “running a |
184 |
plate for a date”. Me <a |
185 |
href="https://theyarewatching.org/issues/risks-increase-once-data-shared">sistemet |
186 |
e reja dixhitale</a>, kjo praktikë është zgjeruar. Më 2016-n, një prokuror |
187 |
u akuzua se kish falsifikuar nënshkrime gjykatësish për të siguruar një |
188 |
autorizim për <a |
189 |
href="https://gizmodo.com/government-officials-cant-stop-spying-on-their-crushes-1789490933"> |
190 |
përgjimin e telefonit të dikujt që qe bërë objekt fiksimi |
191 |
romantik</a>. AP-ja ka dijeni për <a |
192 |
href="https://apnews.com/699236946e3140659fff8a2362e16f43">mjaft raste të |
193 |
tjera në ShBA</a>. |
194 |
</p> |
195 |
|
196 |
<p>Të dhënat e mbikëqyrjeve gjithmonë do të përdoren për qëllime të tjera, edhe |
197 |
nëse kjo është e ndaluar. Kur të dhënat të jenë grumbulluar dhe shteti ka |
198 |
mundësinë të hyjë në to, mund t’i keqpërdorë ato të dhëna në mënyra të |
199 |
lemerishme, siç dëshmohet nga shembuj prej <a |
200 |
href="https://web.archive.org/web/20220619175619/http://falkvinge.net/2012/03/17/collected-personal-data-will-always-be-used-against-the-citizens/">Evropës</a>, |
201 |
<a |
202 |
href="https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_American_internment">ShBA-ve</a> |
203 |
dhe tani së fundi <a |
204 |
href="https://www.cbc.ca/news/world/terrifying-how-a-single-line-of-computer-code-put-thousands-of-innocent-turks-in-jail-1.4495021">Turqisë</a>. |
205 |
(Konfuzioni i Turqisë rreth faktit se cilët e kanë përdorur vërtet programin |
206 |
Bylock vetëm se e mahis padrejtësinë themelore të bërë me dashje, atë të |
207 |
ndëshkimit arbitrar të njerëzve pse e kanë përdorur.) |
208 |
</p> |
209 |
|
210 |
<p>Mund t’ju duket se qeveria juaj s’do t’i përdorë të dhënat tuaja personale |
211 |
për represion, por s’mund t’i zini besë asaj dukjeje, ngaqë qeveritë |
212 |
ndryshojnë. Më 2021-shin, mjaft shtete, në pamje të jashtme demokratike, <a |
213 |
href="https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/aug/21/beware-state-surveillance-of-your-lives-governments-can-change-afghanistan">sundohen |
214 |
nga persona me prirje autoritarizmi</a> dhe talibanët shtinë në dorë |
215 |
sistemet e identifikimit biometrik që qenë ujdisur me nxitjen e ShBA-ve. |
216 |
Britania e Madhe po merret me krijimin e një ligji për <a |
217 |
href="https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/aug/09/police-bill-not-law-order-state-control-erosion-freedom">shtypje |
218 |
protestash jo të dhunshme që mund të përshkruhen se shkaktojnë “çrregullime |
219 |
serioze”.</a> ShBA-të mund të bëhen represive në mënyrë permanente më |
220 |
2025-n, për aq sa dimë. |
221 |
</p> |
222 |
|
223 |
<p>Të dhënat personale të grumbulluara nga shteti ka gjithashtu gjasa të |
224 |
shtihen në dorë nga ata që arrijnë të kapërcejnë sigurinë e shërbyesve, |
225 |
madje edhe nga <a |
226 |
href="https://www.techdirt.com/2015/06/12/second-opm-hack-revealed-even-worse-than-first/">sulmues |
227 |
që punojnë për llogari shtetesh armiqësore</a>.</p> |
228 |
|
229 |
<p>Qeveritë mund ta përdorin lehtësisht mundësinë për mbikëqyrje masive për <a |
230 |
href="https://www.nytimes.com/2015/06/22/world/europe/macedonia-government-is-blamed-for-wiretapping-scandal.html">përmbysje |
231 |
të drejtpërdrejtë të demokracisë</a>.</p> |
232 |
|
233 |
<p>Mbikëqyrja tërësore, e përdorshme nga shteti, i lejon atij të kryejë |
234 |
ekspedita masive peshkimi kundër cilitdo person. Që gazetaria dhe |
235 |
demokracia të jenë të parrezik, na duhet të kufizojmë grumbullimin e të |
236 |
dhënave në të cilat shteti futet lehtësisht.</p> |
237 |
</div> |
238 |
|
239 |
<h3 id="technical">Mbrojtja e Fuqishme për Privatësi Duhet të Kufizojë Teknologjinë për |
240 |
Grumbullim të Dhënash</h3> |
241 |
|
242 |
<div class="columns"> |
243 |
<p>Electronic Frontier Foundation dhe të tjera ente propozojnë një grup |
244 |
parimesh ligjore të konceptuara për <a |
245 |
href="https://necessaryandproportionate.org/text">parandalimin e abuzimeve |
246 |
me mbikëqyrjen masive</a>. Këto parime përfshijnë, pikë kyçe këtu, mbrojtje |
247 |
eksplicite ligjore për nxjerrës të sekretit; si pasojë, ato do të ishin të |
248 |
masës së duhur për mbrojtjen e lirive demokratike—nëse adoptohen |
249 |
tërësisht dhe zbatohen përgjithmonë pa përjashtime.</p> |
250 |
|
251 |
<p>Por, mbrojtje të tilla ligjore janë pre e synimeve të palëve të ndryshme: |
252 |
siç e tregon historia e kohëve të fundit, ato mund anulohen (si tek FISA |
253 |
Amendments Act), pezullohen, ose <a |
254 |
href="https://www.nytimes.com/2009/04/16/us/16nsa.html">shpërfillen</a>.</p> |
255 |
|
256 |
<p>Ndërkaq, demagogët do të përmendin justifikimet e zakonshme si bazë për |
257 |
mbikëqyrje tërësore; çfarëdo sulmi terrorist, madje edhe një i tillë gjatë |
258 |
të cilit vriten vetëm një dorë personash, mund të fryhet për t’u dhënë atyre |
259 |
një mundësi më tepër.</p> |
260 |
|
261 |
<p>Sikur kufijtë për hyrjen në të dhëna të liheshin mënjanë, do të qe njësoj |
262 |
sikur të mos kishin ekzistuar kurrë: papritmas, dosje të grumbulluara gjatë |
263 |
vitesh të tëra do të ishin në dorë të shtetit dhe agjentëve të tij për |
264 |
keqpërdorim dhe, ato të grumbulluara nga kompani, për keqpërdorim privat po |
265 |
ashtu. Nëse ne ama e ndalim grumbullimin e dosjeve për këdo, këto dosje nuk |
266 |
do të ekzistojnë dhe nuk do të ketë mënyrë për t’i përpiluar ato në mënyrë |
267 |
prapavepruese. Një regjimi të ri joliberal do t’i duhej ta sendërtonte nga |
268 |
e para mbikëqyrjen dhe do të mblidhte të dhëna duke u nisur nga ajo datë. |
269 |
Sa për pezullimin ose shpërfilljen përkohësisht të këtij ligji, ideja zor se |
270 |
do të kish kuptim.</p> |
271 |
</div> |
272 |
|
273 |
<h3 id="commonsense">Së Pari, Mos u Bëni të Marrë</h3> |
274 |
|
275 |
<div class="columns"> |
276 |
<p>Që të keni privatësi, nuk duhet ta hidhni tej: i pari që duhet të mbrojë |
277 |
privatësinë tuaj jeni ju vetë. Shmangni identifikimin e vetes në sajte, |
278 |
përdorini ata përmes Tor-it dhe përdorni shfletues që i bllokojnë skemat që |
279 |
ata përdorin për të gjurmuar vizitorët. Përdorni GNU Privacy Guard-in për |
280 |
të fshehtëzuar lëndën e email-it tuaj. Blerjet paguajini me para në dorë.</p> |
281 |
|
282 |
<p>Mbajini vetë të dhënat tuaja; mos i depozitoni ato në shërbyesin “e |
283 |
leverdishëm” “në re” të një kompanie. Megjithatë, një kopjeruajtje të të |
284 |
dhënave tuaja është e parrezik t’ia besoni një shërbimi komercial, me kusht |
285 |
që kartelat tuaja t’i vini në një arkiv dhe të fshehtëzoni krejt arkivin, |
286 |
përfshi këtu emra kartelash, me <em>software</em> të lirë, në kompjuterin |
287 |
tuaj, përpara se t’i ngarkoni.</p> |
288 |
|
289 |
<p>Për hir të privatësisë, duhet të shmangni <em>software</em> jo të lirë; nëse |
290 |
ua jepni kontrollin e operacioneve të kompjuterit tuaj kompanive, <a |
291 |
href="/malware/proprietary-surveillance.html">gjasat janë që këto t’ju |
292 |
spiunojnë</a>. Shmangni <a |
293 |
href="/philosophy/who-does-that-server-really-serve.html">shërbimet si |
294 |
zëvendësime software-i </a>; veç dhënies të tjerëve të kontrollit mbi |
295 |
punimin tuaj në kompjuter, kjo kërkon detyrimisht t’i dorëzoni në shërbyesin |
296 |
e kompanisë krejt të dhënat përkatëse.</p> |
297 |
|
298 |
<p>Mbroni privatësinë e miqve dhe të njohurve tuaj. <a |
299 |
href="https://bits.blogs.nytimes.com/2014/05/21/in-cybersecurity-sometimes-the-weakest-link-is-a-family-member/">Mos |
300 |
i lëshoni në erë të dhënat e tyre personale</a> përjashto ato se si të |
301 |
kontaktohen ata dhe mos i jepni kurrë asnjë sajti listën e kontakteve tuaj |
302 |
email ose telefonike. Mos i tregoni një kompanie, të tillë si Facebook-u, |
303 |
asgjë mbi miqtë tuaj të cilën ata s’do të donin ta shihnin të botuar në një |
304 |
gazetë. Madje më mirë, mos e përdorni fare Facebook-un. Mos pranoni |
305 |
sisteme komunikimi që u kërkojnë përdoruesve të japin medoemos emrat e tyre |
306 |
të vërtetë, edhe pse jeni të lumtur të jepni tuajin, meqë ato ushtrojnë |
307 |
trysni mbi persona të tjerë që këta të heqin dorë nga privatësia.</p> |
308 |
|
309 |
<p>Vetëmbrojtja është thelbësore, por edhe mbrojtja më rigoroze e vetes është e |
310 |
pamjaftueshme për mbrojtjen e privatësisë suaj në ose nga sisteme që nuk ju |
311 |
përkasin ju. Kur ne komunikojmë me të tjerët ose endemi nëpër qytet, |
312 |
privatësia jonë varet nga praktikat e shoqërisë. Mund t’u shmangemi disave |
313 |
prej këtyre sistemeve që mbikëqyrin komunikimet dhe lëvizjet tona, por jo të |
314 |
gjithëve. Pa mëdyshje, zgjidhja më e mirë është të bëhen tërë këta sisteme |
315 |
të reshtin mbikëqyrjen e njerëzve për krejt rastet e tjera, hiq ato për |
316 |
dyshime të përligjura.</p> |
317 |
</div> |
318 |
|
319 |
<h3 id="privacybydesign">Çdo Sistem Duhet Ta Hartojmë Me Privatësinë Në Mendje</h3> |
320 |
|
321 |
<div class="columns"> |
322 |
<p>Nëse nuk duam një shoqëri mbikëqyrjeje tërësore, duhet ta konsiderojmë |
323 |
mbikëqyrjen një lloj ndotjeje sociale dhe ta kufizojmë ndikimin e |
324 |
mbikëqyrjes prej çdo sistemi të ri dixhital, po njësoj siç kufizojmë |
325 |
ndikimin mjedisor të një ndërtimi.</p> |
326 |
|
327 |
<p>Për shembull: Matësit e “mençur” të energjisë elektrike i mburrin se i |
328 |
dërgojnë çast pas çasti kompanisë së energjisë të dhëna mbi përdorimin e |
329 |
energjisë nga secili konsumator, përfshi krahasim me përdoruesit në |
330 |
përgjithësi. Kjo është sendërtuar duke u bazuar mbi mbikëqyrje të |
331 |
përgjithshme, por s’ka nevojë për ndonjë mbikëqyrje. Për kompaninë e |
332 |
energjisë do të ishte e lehtë të llogariste mesataren e përdorimit në një |
333 |
lagje, duke pjesëtuar sasinë e përgjithshme të konsumuar me numrin e |
334 |
pajtimtarëve dhe këtë t’ua dërgojë matësve. Matësi i çdo konsumatori mund |
335 |
të krahasonte kështu regjistrimin e tij, përgjatë cilësdo periudhe kohore, |
336 |
me mesataren e përdorimit për atë periudhë. I njëjti përfitim, ama pa |
337 |
mbikëqyrje!</p> |
338 |
|
339 |
<p>Na duhet të hartojmë të tillë privatësi në krejt sistemet tona |
340 |
dixhitale. [<a href="#ambientprivacy">1</a>].</p> |
341 |
</div> |
342 |
|
343 |
<h3 id="dispersal">Kurë për Grumbullimin e të Dhënave: Të Lihen të Shpërhapura</h3> |
344 |
|
345 |
<div class="columns"> |
346 |
<p>Një rrugë për ta bërë mbikëqyrjen të parrezikshme për privatësinë është të |
347 |
mbahen të dhënat të shpërhapura dhe në mënyrë të tillë që hyrja në to të |
348 |
jetë e paleverdishme. Kamerat e dikurshme të sigurisë nuk qenë kërcënim për |
349 |
privatësinë (<a href="#privatespace">*</a>). Regjistrimet depozitoheshin |
350 |
dhe ruheshin me kushtin paraprak: e shumta vetëm për disa javë. Ngaqë hyrja |
351 |
në to dhe përdorimi i tyre s’qe gjë e kollajtë, kjo s’u bë kurrë masivisht; |
352 |
ato hapeshin dhe përdoreshin vetëm në vende ku dikush kish njoftuar për një |
353 |
shkelje të ligjit. Do të ishte e pamundur të grumbulloheshin fizikisht |
354 |
miliona shirita regjistrimesh çdo ditë dhe të shiheshin apo kopjoheshin.</p> |
355 |
|
356 |
<p>Sot, kamerat e sigurisë janë bërë kamera mbikëqyrjeje: ato janë të lidhura |
357 |
në Internet, që regjistrimet të mund të grumbullohen në një qendër të |
358 |
dhënash dhe të ruhen përgjithmonë. Në Detroit, policët ushtrojnë trysni mbi |
359 |
bizneset për t’u dhënë <a |
360 |
href="https://eu.detroitnews.com/story/news/local/detroit-city/2018/01/23/detroit-green-light/109524794/">hyrje |
361 |
të pakufizuar në kamerat e tyre të mbikëqyrjes</a>, që kështu të mund të |
362 |
shohin përmes tyre në çfarëdo kohe, gjithë kohën. Kjo është që tani e |
363 |
rrezikshme, por ka për t’u bërë edhe më keq. Përparimet teknike në <a |
364 |
href="#facial-recognition">njohjen e fytyrave</a> mund të sjellin një ditë |
365 |
kur gazetarët e dyshuar të ndiqen rrugës gjithë kohën, për të parë se me kë |
366 |
bisedojnë.</p> |
367 |
|
368 |
<p>Shpesh, vetë kamerat e lidhura me Internetin, kanë siguri dixhitale që ta |
369 |
shpif, që do të thotë se <a |
370 |
href="https://www.csoonline.com/article/2221934/cia-wants-to-spy-on-you-through-your-appliances.html">kushdo |
371 |
mund të vëzhgojë atë që sheh syri i kamerës</a>. Kjo i bën kamerat e |
372 |
lidhura në internet një kërcënim të madh për sigurinë dhe për privatësinë. |
373 |
Për hir të privatësisë, duhet të ndalojmë përdorimin e kamerave të lidhura |
374 |
me Internetin të fokusuara ku dhe kur ka publik, hiq rastin kur ato mbahen |
375 |
nga të pranishëm në këto vende publike. Gjithkush duhet të jetë i lirë të |
376 |
postojë, me raste, foto dhe regjistrime video, por grumbullimi sistematik në |
377 |
Internet i të dhënave të tilla duhet të kufizohet.</p> |
378 |
|
379 |
<div class="infobox" style="margin-top: 1.5em"> |
380 |
<p id="privatespace">(*) Po marr si të mirëqenë që kamera e sigurisë sheh brenda një dyqani, ose |
381 |
mbi një rrugë. Cilado kamera e drejtuar mbi hapësirën private të dikujt, nga |
382 |
dikush tjetër, cenon privatësinë, por ky është problem tjetër.</p> |
383 |
</div> |
384 |
</div> |
385 |
|
386 |
<div class="announcement comment" role="complementary"> |
387 |
<hr class="no-display" /> |
388 |
<p>Shihni edhe mundësinë e leximit të “<a |
389 |
href="https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/apr/03/facebook-abusing-data-law-privacy-big-tech-surveillance">Një |
390 |
propozim radikal për t’i mbajtur të parrezik të dhënat tuaja personale</a>”, |
391 |
botuar në <cite>The Guardian</cite> në prill 2018.</p> |
392 |
<hr class="no-display" /> |
393 |
</div> |
394 |
|
395 |
<h3 id="digitalcash">Kurë për Mbikëqyrje të Tregtisë Në Interent</h3> |
396 |
|
397 |
<div class="columns"> |
398 |
<p>Shumica e të dhënave vjen nga veprimtaritë dixhitale të vetë njerëzve. |
399 |
Zakonisht të dhënat grumbullohen së pari nga kompanitë. Por kur vjen fjala |
400 |
për kërcënimin e privatësisë dhe demokracisë, s’ka dallim mes mbikëqyrjes së |
401 |
bërë drejtpërdrejt nga shteti, apo të deleguar një biznesi, ngaqë shteti |
402 |
mund t’i ketë të dhënat që mbledhin kompanitë.</p> |
403 |
|
404 |
<p>Përmes PRISM-it, NSA-ja ka <a |
405 |
href="https://www.commondreams.org/news/2013/08/23/latest-docs-show-financial-ties-between-nsa-and-internet-companies">hyrë |
406 |
në bazat e të dhënave të mjaft korporatave të mëdha të Internetit</a>. |
407 |
AT&T-ja ka ruajtur krejt regjistrimet e veta të thirrjeve telefonike që |
408 |
prej 1987-s dhe <a |
409 |
href="https://www.nytimes.com/2013/09/02/us/drug-agents-use-vast-phone-trove-eclipsing-nsas.html?_r=0">ia |
410 |
jep ato DEA-s</a> për kërkime, kur i është kërkuar. Në këndvështrim të |
411 |
ngushtë, qeveria e ShBA-ve nuk i zotëron këto të dhëna, por në terma |
412 |
praktikë i zotëron po njësoj. Disa kompani i mburrin se <a |
413 |
href="https://www.eff.org/who-has-your-back-government-data-requests-2015">u |
414 |
kanë rezistuar, me aq sa munden, kërkesave për të dhëna nga qeveria</a>, por |
415 |
kjo mund të kompensojë vetëm pjesërisht dëmin që shkaktojnë përmes |
416 |
grumbullimit të këtyre të dhënave. Veç kësaj, mjaft nga këto kompani, i |
417 |
keqpërdorin vetë të dhënat ose ua furnizojnë ato tregtarëve të të dhënave.</p> |
418 |
|
419 |
<p>Synimi për ta bërë gazetarinë dhe demokracinë të pakërcënuar kërkon atëherë |
420 |
që të reduktojmë të dhënat e grumbulluara rreth njerëzish nga çfarëdo enti, |
421 |
jo thjesht nga shteti. Duhet t’i rikonceptojmë sistemet tona dixhitale që |
422 |
të mos grumbullojnë të dhëna rreth përdoruesve të tyre. Nëse u duhen të |
423 |
dhëna dixhitale rreth transaksioneve tona, nuk duhet lejuar që t’i mbajnë |
424 |
ato më gjatë se një interval të shkurtër kohe përtej atij që nevojitet |
425 |
doemos për çka po kryejnë për ne.</p> |
426 |
|
427 |
<p>Një nga shkaqet e nivelit të tanishëm të mbikëqyrjes në Internet është fakti |
428 |
që sajtet financohen përmes reklamave të bazuara në ndjekjen e veprimtarisë |
429 |
dhe prirjeve të përdoruesve. Kjo e shndërron një bezdi të |
430 |
thjeshtë—reklamën, që mund të mësohemi ta shpërfillim—në një |
431 |
sistem mbikëqyrjeje që na dëmton, pavarësisht se e dimë apo nuk e dimë. |
432 |
Blerjet nëpërmjet Internetit gjithashtu përdoren për të ndjekur përdoruesit |
433 |
e tyre. Dhe ne të gjithë e dimë se “rregullat e privatësisë” janë më tepër |
434 |
justifikime për të shkelur privatësinë, se sa angazhime për ta mbrojtur atë.</p> |
435 |
|
436 |
<p>Mund t’i ndreqnim të dy problemet duke bërë tonin një sistem pagesash |
437 |
anonime—anonim për atë që paguan, kuptohet. (Nuk duam që ai që |
438 |
paguhet, t’u bëjë bisht taksave.) <a |
439 |
href="http://www.wired.com/opinion/2013/05/lets-cut-through-the-bitcoin-hype/">Bitcoin-i |
440 |
s’është anonim</a>, pavarësisht se ka përpjekje për të zhvilluar mënyra që |
441 |
të paguani me Bitcoin në mënyrë anonime. Sido qoftë, teknologjia për <a |
442 |
href="https://www.wired.com/wired/archive/2.12/emoney_pr.html">paranë |
443 |
dixhitale u zhvillua së pari në vitet ’80</a>; software-i GNU për ta bërë |
444 |
këtë quhet <a href="https://taler.net/">GNU Taler</a>. Tani kemi nevojë |
445 |
vetëm për marrëveshje të përshtatshme mes bizneseve dhe që shteti të mos i |
446 |
pengojë ato.</p> |
447 |
|
448 |
<p>Një tjetër metodë për pagesa anonime do të mund të përdorte <a |
449 |
href="/philosophy/phone-anonymous-payment.html">karta telefonike të |
450 |
parapaguara</a>. Është më pak e volitshme, por shumë e lehtë të |
451 |
sendërtohet.</p> |
452 |
|
453 |
<p>Një kërcënim i mëtejshëm nga grumbullimi i të dhënave personale prej sajteve |
454 |
është se cenuesit e sigurisë mund të hyjnë në to, t’i marrin dhe t’i |
455 |
keqpërdorin. Kjo përfshin hollësi kartash krediti të konsumatorëve. Një |
456 |
sistem pagesash anonime do t’i jepte fund këtij rreziku: një e çarë sigurie |
457 |
te sajti nuk do t’ju bënte dëm, nëse sajti nuk di asgjë rreth jush.</p> |
458 |
</div> |
459 |
|
460 |
<h3 id="travel">Kurë për Mbikëqyrjen e Udhëtimeve</h3> |
461 |
|
462 |
<div class="columns"> |
463 |
<p>Duhet ta shndërrojmë mbledhjen e pagesave dixhitale të lidhura me udhëtimet |
464 |
në mbledhje pagesash anonime (duke përdorur para dixhitale, për shembull). |
465 |
Sistemet e leximit të targave <a |
466 |
href="https://www.eff.org/deeplinks/2018/11/eff-and-muckrock-release-records-and-data-200-law-enforcement-agencies-automated">njohin |
467 |
krejt targat</a> dhe <a |
468 |
href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/whos_watching_you/8064333.stm">të |
469 |
dhënat mund të ruhen përgjithmonë</a>; do të duhej që ligji të kërkonte të |
470 |
dalloheshin dhe të regjistroheshin vetëm ato targa që gjenden në një listë |
471 |
automjetesh që kërkohen me urdhër gjykate. Sipas një alternative më pak të |
472 |
sigurt do të regjistroheshin krejt automjetet, në shkallë vendore, por vetëm |
473 |
për pak ditë dhe të dhënat e plota të mos jepen nëpërmjet Internetit; hyrja |
474 |
në të dhënat do të duhej kufizuar në kërkime për numra sipas një liste me |
475 |
targa për të cilat ka urdhër gjykate.</p> |
476 |
|
477 |
<p>Lista “no-fly” e ShBA-ve duhet shfuqizuar, sepse përbën <a |
478 |
href="https://www.aclu.org/news/national-security/victory-federal-court-recognizes-constitutional">ndëshkim |
479 |
pa gjyq</a>.</p> |
480 |
|
481 |
<p>Është e pranueshme të kihet një listë njerëzish të cilët të kontrollohen me |
482 |
kujdes të veçantë, tok me bagazhet e tyre dhe pasagjerët anonimë në |
483 |
fluturimet e brendshme mund të trajtohen sikur të ishin në këtë listë. |
484 |
Është gjithashtu e pranueshme të mos lejohen ata që nuk janë shtetas, nëse |
485 |
nuk u është lejuar të hyjnë fare në vend, të hipin në fluturime drejt një |
486 |
vendi. Kjo do të duhej të ishte e mjaftë për krejt qëllimet e ligjshme.</p> |
487 |
|
488 |
<p>Mjaft sisteme transiti masiv përdorin për pagesa ndonjë lloj karte të |
489 |
mençur, ose RFID. Këto sisteme grumbullojnë të dhëna personale: nëse e bëni |
490 |
vetëm një herë gabimin të paguani me to dhe jo me para klasike, ato e |
491 |
përshoqërojnë përgjithmonë kartën me emrin tuaj. Për më tepër, regjistrojnë |
492 |
gjithçka ka të bëjë me udhëtimet përshoqëruar secilës kartë. Të marra |
493 |
bashkë, bëhen mbikëqyrje masive. Ky grumbullim të dhënash duhet reduktuar.</p> |
494 |
|
495 |
<p>Shërbimet e orientimit dhe hartave kryejnë mbikëqyrje: kompjuteri i |
496 |
përdoruesit i tregon shërbimit të hartave vendndodhjen dhe ku dëshiron |
497 |
përdoruesi të mbërrijë; mandej shërbyesi përcakton rrugën dhe ia dërgon |
498 |
kompjuterit të përdoruesit, i cili e shfaq. Sot, ka gjasa që shërbyesi i |
499 |
regjistron vendet e përdoruesve, ngaqë asgjë nuk ia ndalon. Kjo mbikëqyrje |
500 |
nuk është së brendshmi e domosdoshme dhe mund të shmanget përmes |
501 |
rikonceptimit: software-i lirë/libre në kompjuterin e përdoruesit mund të |
502 |
shkarkojë të dhëna harte për zonat që i interesojnë (nëse nuk janë shkarkuar |
503 |
tashmë), të përllogarisë rrugën dhe ta shfaqë, pa i treguar kujt ndonjëherë |
504 |
se ku gjendet apo ku dëshiron të shkojë përdoruesi.</p> |
505 |
|
506 |
<p>Sistemet për dhënien e biçikletave me qira, etj., mund të hartohen në mënyrë |
507 |
të tillë që identiteti i qiramarrësit të njihet vetëm brenda stacionit nga u |
508 |
mor objekti me qira. Qiradhënësi do të njoftonte krejt stacionet se objekti |
509 |
është “dhënë”, që kështu, kur përdoruesi e jep mbrapsht në cilindo stacion |
510 |
(përgjithësisht, një i ndryshëm nga fillestari), ai stacion do ta dijë se ku |
511 |
dhe kur qe marrë me qira objekti. Do të njoftojë stacionin tjetër se |
512 |
objekti nuk është më “i dhënë”. Do të llogarisë gjithashtu faturën e |
513 |
përdoruesit dhe do t’ia dërgojë (pasi të presë një numër të rastësishëm |
514 |
minutash) qendrës së një vargu stacionesh, në mënyrë që qendra të mos gjejë |
515 |
dot se nga cili stacion erdhi fatura. Pasi të jetë kryer kjo, stacioni ku u |
516 |
dorëzua objekti pas përdorimit do të harronte gjithçka rreth transaksionit. |
517 |
Nëse një objekt mbetet “i dhënë” për një kohë të gjatë, stacioni nga u mor |
518 |
me qira mund të njoftojë qendrën; në këtë rast, mund ta dërgojë identitetin |
519 |
e qiramarrësit menjëherë.</p> |
520 |
</div> |
521 |
|
522 |
<h3 id="communications">Kurë për Dosjet e Komunikimeve</h3> |
523 |
|
524 |
<div class="columns"> |
525 |
<p>Operatorët e shërbimeve Internet dhe kompanitë telefonike ruajnë të dhëna të |
526 |
zgjeruara mbi kontaktet e përdoruesve të tyre (shfletim, thirrje telefonike, |
527 |
etj). Me telefonat celularë, ata <a |
528 |
href="https://web.archive.org/web/20210312235125/http://www.zeit.de/digital/datenschutz/2011-03/data-protection-malte-spitz">regjistrojnë |
529 |
gjithashtu vendndodhje fizike të përdoruesve</a>. Këto dosje i ruajnë për |
530 |
një kohë të gjatë: mbi 30 vjet, në rastin e AT&T-së. Së shpejti do të |
531 |
<a |
532 |
href="https://www.wired.com/opinion/2013/10/the-trojan-horse-of-the-latest-iphone-with-the-m7-coprocessor-we-all-become-qs-activity-trackers/">regjistrojnë |
533 |
madje veprimtarinë e trupit të përdoruesit</a>. Duket se <a |
534 |
href="https://www.aclu.org/news/national-security/it-sure-sounds-nsa-tracking-our-locations">NSA-ja |
535 |
i grumbullon të dhënat mbi vendndodhjet e celularëve</a> në stil tregu |
536 |
shumice.</p> |
537 |
|
538 |
<p>Komunikimi i pambikëqyrur është i pamundur atje ku sistemet krijojnë dosje |
539 |
të tilla. Prandaj do të duhej të ishte e paligjshme të krijohen ose ruhen |
540 |
ato. ISP-të dhe kompanitë telefonike s’duhet të lejohen të ruajnë |
541 |
informacion të tillë për një kohë të gjatë, në mungesë të një urdhri gjykate |
542 |
për të përgjuar një palë të caktuar.</p> |
543 |
|
544 |
<p>Kjo zgjidhje nuk është plotësisht e kënaqshme, ngaqë s’do ta ndalë |
545 |
grumbullimin material nga qeveria të krejt të dhënave sapo të |
546 |
krijohen—që është ajo çka <a |
547 |
href="https://www.guardian.co.uk/world/2013/jun/06/nsa-phone-records-verizon-court-order">bëjnë |
548 |
ShBA-të me disa, ose me të tëra kompanitë telefonike</a>. Do të na duhet të |
549 |
bazohemi në ndalimin me ligj. Sidoqoftë, kaq do të ishte më mirë se sa |
550 |
gjendja e tanishme, ku ligji përkatës (ligji PAT RIOT Act) s’e ndalon |
551 |
qartazi këtë praktikë. Për më tepër, nëse qeveria i kthehet këtij lloji |
552 |
mbikëqyrjeje, s’do të merrte të dhëna mbi thirrjet telefonike të gjithkujt |
553 |
të bëra përpara asaj kohe.</p> |
554 |
|
555 |
<p>Lidhur me privatësinë rreth se me kë shkëmbeni email, një zgjidhje e |
556 |
thjeshtë e pjesshme, është që ju dhe të tjerët të përdorni shërbime email në |
557 |
një vend që nuk do të bashkëpunonte kurrë me qeverinë tuaj dhe të komunikoni |
558 |
me njëri-tjetrin duke përdorur fshehtëzim. Megjithatë, Ladar Levison |
559 |
(pronar i shërbimit email Lavabit, të cilin mbikëqyrja në ShBA u përpoq ta |
560 |
korruptonte plotësisht) ka një ide më të sofistikuar për një sistem |
561 |
fshehtëzimi, përmes të cilit shërbimi juaj email do të dinte vetëm se ju i |
562 |
dërguat email një përdoruesi të shërbimit tim email dhe shërbimi im email do |
563 |
të dinte vetëm se unë kam marrë email prej një përdoruesi të shërbimit tuaj |
564 |
email, por do të ishte e vështirë të përcaktohej se email-in ma keni dërguar |
565 |
mua.</p> |
566 |
</div> |
567 |
|
568 |
<h3 id="necessary">Ca Mbikëqyrje Ama Është e Nevojshme</h3> |
569 |
|
570 |
<div class="columns"> |
571 |
<p>Që shteti të gjejë keqbërësit, lypset të jetë në gjendje të hetojë krime |
572 |
specifike, ose dyshime për krime specifike të planifikuara, me një urdhër |
573 |
gjykate. Me Internetin, aftësia për të përgjuar bashkëbisedimet telefonike |
574 |
do të shtrihej natyrisht te aftësia për të përgjuar lidhjet Internet. Është |
575 |
e lehtë të abuzohet me këtë aftësi për arsye politike, por është edhe e |
576 |
nevojshme. Për fat të mirë, kjo nuk bën të mundur gjetjen e nxjerrësve të |
577 |
sekretit pas faktit të kryer, nëse (siç këshilloj) ua pengojmë sistemeve |
578 |
dixhitalë grumbullimin e dosjeve masive përpara faktit të kryer.</p> |
579 |
|
580 |
<p>Individët me fuqi speciale të akorduar nga shteti, të tillë si policët, e |
581 |
humbasin të drejtën për privatësi dhe duhen mbikëqyrur. (Në fakt, policët |
582 |
kanë term zhargon të tyrin për betim të rremë, “<a |
583 |
href="https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Police_perjury&oldid=552608302">testilying</a>”, |
584 |
ngaqë e bëjnë kaq shpesh, veçanërisht lidhur me protestuesit dhe <a |
585 |
href="https://web.archive.org/web/20131025014556/http://photographyisnotacrime.com/2013/10/23/jeff-gray-arrested-recording-cops-days-becoming-pinac-partner/"> |
586 |
fotografët</a>.) Një qytet në Kaliforni, që e bëri të detyrueshëm për |
587 |
policët përdorimin e kamerave video në trup gjithë kohën, zbuloi se <a |
588 |
href="https://www.motherjones.com/kevin-drum/2013/08/ubiquitous-surveillance-police-edition">përdorimi |
589 |
i forcës prej tyre ra me 60%</a>. ACLU është në favor të kësaj.</p> |
590 |
|
591 |
<p><a |
592 |
href="https://web.archive.org/web/20171019220057/http://action.citizen.org/p/dia/action3/common/public/?action_KEY=12266">Korporatat |
593 |
nuk janë njerëz, ndaj as subjekt i të drejtave të njeriut</a>. Është e |
594 |
ligjshme të kërkohet që bizneset të publikojnë hollësi të proceseve që mund |
595 |
t’i shkaktojnë shoqërisë rreziqe kimike, biologjike, bërthamore, fiskale, |
596 |
kompjuterike (p.sh., <a href="https://DefectiveByDesign.org">DRM</a>) ose |
597 |
politike (p.sh., lobimi), në çfarëdo niveli që është i nevojshëm për |
598 |
mirëqenien publike. Rreziku i këtyre operacioneve (sillni në mendje |
599 |
rrjedhjen e naftës nga BP-ja, shpërthimet nga shkrirja e reaktorit në |
600 |
Fukushima dhe krizën fiskale të 2008-s) e bën më të vogël atë të |
601 |
terrorizmit.</p> |
602 |
|
603 |
<p>Sido që të jetë, gazetaria duhet të mbrohet nga mbikëqyrja edhe kur kryhet |
604 |
si pjesë e një biznesi.</p> |
605 |
</div> |
606 |
|
607 |
<h3 id="conclusion">Përfundim</h3> |
608 |
|
609 |
<div class="reduced-width"> |
610 |
<p>Teknologjia dixhitale ka sjellë një rritje të tmerrshme të nivelit të |
611 |
mbikëqyrjes së lëvizjeve, veprimeve dhe komunikimeve tona. Bëhet fjalë për |
612 |
shumë më tepër se sa patëm provuar në vitet ’90 dhe <a |
613 |
href="https://hbr.org/2013/06/your-iphone-works-for-the-secret-police">shumë |
614 |
më tepër se sa patën provuar njerëzit pas Perdes së Hekurt</a> gjatë viteve |
615 |
’80 dhe kufijtë e propozuar ligjorë mbi përdorimin nga shteti të të dhënave |
616 |
të grumbulluara nuk do ta ndryshonin gjendjen.</p> |
617 |
|
618 |
<p>Kompanitë po hartojnë mbikëqyrje edhe më të thellë. Ka zëra që thonë se |
619 |
mbikëqyrja gjithkund, e rrënjosur në kompani të tilla si Facebook-u, mund të |
620 |
kenë efekte të thella në <a |
621 |
href="https://www.theguardian.com/technology/2015/aug/10/internet-of-things-predictable-people">mënyrën |
622 |
se si mendojnë njerëzit</a>. Mundësi të tilla nuk janë të vlerësueshme me |
623 |
saktësi; por kërcënimi ndaj demokracisë këtu s’është spekulim. Ekziston dhe |
624 |
është i dukshëm që sot.</p> |
625 |
|
626 |
<p>Duhet ta kthejmë mbrapsht këtë rritje, veç në besofshim se vendet tona të |
627 |
lira kanë vuajtur dikur nga deficite të rënda të mbikëqyrjes dhe se duhej të |
628 |
përgjoheshin më shumë se sa qenë përgjuar Bashkimi Sovjetik dhe Gjermania |
629 |
Lindore. Kjo lyp ndaljen e grumbullimit masiv të të dhënave rreth njerëzve.</p> |
630 |
<div class="column-limit"></div> |
631 |
|
632 |
<h3 class="footnote">Shënim Fundi</h3> |
633 |
<ol> |
634 |
<li id="ambientprivacy">Kushtit të <em>të qenit i pambikëqyrur</em> i janë referuar si <a |
635 |
href="https://idlewords.com/2019/06/the_new_wilderness.htm">privatësi |
636 |
mjedisi</a>.</li> |
637 |
|
638 |
<li id="facial-recognition">Në ditët tona, njohja e fytyrave thellon rrezikun e kamerave të |
639 |
mbikëqyrjes. Kina identifikon tashmë njerëzit përmes fytyrës së tyre, për |
640 |
t’i ndëshkuar dhe <a |
641 |
href="https://www.theguardian.com/global-development/2022/sep/05/iran-government-facial-recognition-technology-hijab-law-crackdown">Irani |
642 |
ka në plan ta përdorë për të ndëshkuar femra që cenojnë kode veshjeje të |
643 |
imponuar nga feja</a>.</li> |
644 |
</ol> |
645 |
|
646 |
<div class="infobox extra" role="complementary"> |
647 |
<hr /> |
648 |
|
649 |
<!-- rms: I deleted the link because of Wired's announced |
650 |
anti-ad-block system --> |
651 |
<p>Një version i këtij artikulli u botua së pari në <cite>Wired</cite> në |
652 |
tetor 2013.</p> |
653 |
</div> |
654 |
</div> |
655 |
</div> |
656 |
|
657 |
<div class="translators-notes"> |
658 |
|
659 |
<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> |
660 |
</div> |
661 |
</div> |
662 |
|
663 |
<!-- for id="content", starts in the include above --> |
664 |
<!--#include virtual="/server/footer.sq.html" --> |
665 |
<div id="footer" role="contentinfo"> |
666 |
<div class="unprintable"> |
667 |
|
668 |
<p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së & GNU-së |
669 |
dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a>. Ka |
670 |
gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a> |
671 |
FSF-në. Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera |
672 |
mund të dërgohen te <a |
673 |
href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> |
674 |
|
675 |
<p> |
676 |
<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, |
677 |
replace it with the translation of these two: |
678 |
|
679 |
We work hard and do our best to provide accurate, good quality |
680 |
translations. However, we are not exempt from imperfection. |
681 |
Please send your comments and general suggestions in this regard |
682 |
to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> |
683 |
|
684 |
<web-translators@gnu.org></a>.</p> |
685 |
|
686 |
<p>For information on coordinating and contributing translations of |
687 |
our web pages, see <a |
688 |
href="/server/standards/README.translations.html">Translations |
689 |
README</a>. --> |
690 |
Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të |
691 |
mirë dhe të përpikta. Megjithatë, s’jemi të përjashtuar nga papërsosuri. Ju |
692 |
lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me këtë dërgojini te <a |
693 |
href="mailto:web-translators@gnu.org"><web-translators@gnu.org></a>.</p><p>Për |
694 |
të dhëna mbi bashkërendimin dhe kontribut në përkthimin e faqeve tona web, |
695 |
shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për |
696 |
përkthimet</a>.</p> |
697 |
</div> |
698 |
|
699 |
<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to |
700 |
files generated as part of manuals) on the GNU web server should |
701 |
be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this |
702 |
without talking with the webmasters or licensing team first. |
703 |
Please make sure the copyright date is consistent with the |
704 |
document. For web pages, it is ok to list just the latest year the |
705 |
document was modified, or published. |
706 |
|
707 |
If you wish to list earlier years, that is ok too. |
708 |
Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying |
709 |
years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable |
710 |
year, i.e., a year in which the document was published (including |
711 |
being publicly visible on the web or in a revision control system). |
712 |
|
713 |
There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers |
714 |
Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> |
715 |
<p>Të drejta kopjimi © 2013-2019, 2021, 2022, 2023, 2024 Richard Stallman</p> |
716 |
|
717 |
<p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license" |
718 |
href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons |
719 |
Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p> |
720 |
|
721 |
<!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" --> |
722 |
<div class="translators-credits"> |
723 |
|
724 |
<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> |
725 |
</div> |
726 |
|
727 |
<p class="unprintable"><!-- timestamp start --> |
728 |
U përditësua më: |
729 |
|
730 |
$Date: 2024/01/01 05:25:36 $ |
731 |
|
732 |
<!-- timestamp end --> |
733 |
</p> |
734 |
</div> |
735 |
</div> |
736 |
<!-- for class="inner", starts in the banner include --> |
737 |
</body> |
738 |
</html> |