1 |
<!--#set var="PO_FILE" |
2 |
value='<a href="/philosophy/po/shouldbefree.el.po"> |
3 |
https://www.gnu.org/philosophy/po/shouldbefree.el.po</a>' |
4 |
--><!--#set var="ORIGINAL_FILE" value="/philosophy/shouldbefree.html" |
5 |
--><!--#set var="DIFF_FILE" value="/philosophy/po/shouldbefree.el-diff.html" |
6 |
--><!--#set var="OUTDATED_SINCE" value="2021-07-11" --> |
7 |
|
8 |
<!--#include virtual="/server/header.el.html" --> |
9 |
<!-- Parent-Version: 1.86 --> |
10 |
|
11 |
<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> |
12 |
<title>Γιατί το λογισμικό πρέπει να είναι ελεύθερο - Έργο GNU - Ίδρυμα Ελεύθερου |
13 |
Λογισμικού</title> |
14 |
|
15 |
<!--#include virtual="/philosophy/po/shouldbefree.translist" --> |
16 |
<!--#include virtual="/server/banner.el.html" --> |
17 |
<!--#include virtual="/server/outdated.el.html" --> |
18 |
<h2>Γιατί το λογισμικό πρέπει να είναι ελεύθερο</h2> |
19 |
|
20 |
<p> |
21 |
από τον <a href="http://www.stallman.org/"><strong>Richard |
22 |
Stallman</strong></a></p> |
23 |
<h3 id="introduction">Εισαγωγή</h3> |
24 |
<p> |
25 |
Η ύπαρξη του λογισμικού εγείρει αναπόφευκτα το ερώτημα για το πως πρέπει να |
26 |
λαμβάνονται οι αποφάσεις σχετικά με τη χρήση του. Για παράδειγμα, ας |
27 |
υποθέσουμε ότι ένα άτομο που έχει ένα αντίγραφο του προγράμματος συναντά |
28 |
κάποιον άλλον, ο οποίος θα ήθελε να έχει ένα αντίγραφο. Αυτοί θα μπορούσαν |
29 |
να αντιγράψουν το πρόγραμμα· ποιος θα πρέπει να αποφασίσει αν αυτό είναι |
30 |
δυνατόν να γίνει; Οι ίδιοι οι εμπλεκόμενοι; Ή, μήπως, κάποιος τρίτος, ο |
31 |
λεγόμενος “ιδιοκτήτης”;</p> |
32 |
<p> |
33 |
Οι προγραμματιστές λογισμικού εξετάζουν, κλασικά, αυτά τα ερωτήματα με βάση |
34 |
την υπόθεση ότι το κριτήριο για την απάντηση είναι η μεγιστοποίηση των |
35 |
κερδών του προγραμματιστή. Η πολιτική δύναμη των επιχειρήσεων οδήγησε την |
36 |
κυβέρνηση στην υιοθέτηση τόσο αυτού του κριτηρίου, όσο και της απάντησης που |
37 |
προτείνουν οι προγραμματιστές: ότι το πρόγραμμα έχει έναν ιδιοκτήτη, τυπικά |
38 |
μια μεγάλη εταιρεία που συνδέεται με την ανάπτυξή του.</p> |
39 |
<p> |
40 |
Θα ήθελα να εξετάσω το ίδιο ερώτημα, αλλά χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό |
41 |
κριτήριο: την ευημερία και την ελευθερία του κοινού, γενικά.</p> |
42 |
<p> |
43 |
Αυτή η απάντηση δεν μπορεί να ληφθεί με βάση τους παρόντες νόμους—ο |
44 |
νόμος πρέπει να συμμορφώνεται με την ηθική, και όχι το αντίστροφο. Αλλά |
45 |
ούτε και η τρέχουσα πρακτική είναι αυτή που θα κρίνει την απόφαση, αν και |
46 |
μπορεί να εισηγηθεί πιθανές απαντήσεις. Ο μόνος τρόπος να κρίνουμε, είναι |
47 |
να δούμε ποιος βοηθείται και ποιος βλάπτεται από την αναγνώριση της ύπαρξης |
48 |
ιδιοκτητών του λογισμικού, γιατί, και σε ποιο βαθμό. Με άλλα λόγια, θα |
49 |
πρέπει να κάνουμε μια ανάλυση κόστους-οφέλους για λογαριασμό όλης της |
50 |
κοινωνίας, λαμβάνοντας υπ' όψη τις ατομικές ελευθερίες, καθώς και την |
51 |
παραγωγή υλικών αγαθών.</p> |
52 |
<p> |
53 |
Σε αυτό το δοκίμιο, θα περιγράψω τα αποτελέσματα της ύπαρξης ιδιοκτητών, και |
54 |
θα δείξω ότι τα αποτελέσματα είναι επιζήμια. Το συμπέρασμά μου είναι ότι οι |
55 |
προγραμματιστές έχουν το καθήκον να ενθαρρύνουν τους άλλους να μοιράζονται, |
56 |
να αναδιανέμουν, να μελετούν, και να βελτιώνουν το λογισμικό που γράφουμε: |
57 |
με άλλα λόγια, να γράφουν <a |
58 |
href="/philosophy/free-sw.html">“ελεύθερο” λογισμικό</a>.<a |
59 |
href="#f1">(1)</a></p> |
60 |
|
61 |
<h3 id="owner-justification">Πως οι ιδιοκτήτες δικαιολογούν τη δύναμή τους</h3> |
62 |
<p> |
63 |
Εκείνοι που επωφελούνται από το παρόν σύστημα, όπου τα προγράμματα αποτελούν |
64 |
ιδιοκτησία, προβάλλουν δύο επιχειρήματα για να υποστηρίξουν τη διεκδίκησή |
65 |
τους για την ιδιοκτησία των προγραμμάτων: το συναισθηματικό επιχείρημα και |
66 |
το οικονομικό επιχείρημα.</p> |
67 |
<p> |
68 |
Το συναισθηματικό επιχείρημα υποστηρίζει τα εξής: “Εγώ έβαλα τον |
69 |
ιδρώτα μου, την καρδιά μου και την ψυχή μου σε αυτό το πρόγραμμα. |
70 |
Προέρχεται από <em>εμένα</em>, είναι <em>δικό μου</em>!”</p> |
71 |
<p> |
72 |
Αυτό το επιχείρημα δεν απαιτεί σοβαρή ανασκευή. Το αίσθημα προσκόλλησης |
73 |
είναι κάτι που οι προγραμματιστές μπορούν να το καλλιεργούν όταν τους |
74 |
βολεύει· δεν είναι κάτι το αναπόφευκτο. Πάρτε υπ' όψη σας, για παράδειγμα, |
75 |
πόσο οικειοθελώς αυτοί οι ίδιοι προγραμματιστές εκχωρούν συνήθως όλα τα |
76 |
δικαιώματα σε μια μεγάλη εταιρεία, έναντι ενός μισθού. Τότε, η |
77 |
συναισθηματική προσκόλληση, μυστηριωδώς, εξαφανίζεται. Κατ' αντιπαράθεση, |
78 |
πάρτε υπ' όψη σας τους μεγάλους καλλιτέχνες και τεχνίτες του Μεσαίωνα, οι |
79 |
οποίοι δεν υπέγραφαν καν τη δουλειά τους με το όνομά τους. Γι' αυτούς, το |
80 |
όνομα του καλλιτέχνη δεν ήταν σημαντικό. Αυτό που μετρούσε ήταν να γίνει η |
81 |
δουλειά—και ο σκοπός που θα εξυπηρετούσε. Αυτή η άποψη υπερίσχυσε για |
82 |
εκατοντάδες χρόνια.</p> |
83 |
<p> |
84 |
Το οικονομικό επιχείρημα υποστηρίζει τα εξής: “Θέλω να γίνω πλούσιος |
85 |
(αυτό, συνήθως, περιγράφεται με ανακριβή τρόπο ως ‘για να |
86 |
βιοποριστώ’), και αν δεν μου επιτρέψετε να γίνω πλούσιος |
87 |
προγραμματίζοντας, τότε δεν θα προγραμματίσω. Όλοι είναι σαν εμένα, οπότε, |
88 |
κανείς δεν θα προγραμματίσει ποτέ. Και τότε, θα βρείτε σκούρα, χωρίς |
89 |
καθόλου προγράμματα!” Αυτή η απειλή συγκαλύπτεται συνήθως ως φιλική |
90 |
συμβουλή εκ μέρους του σοφού.</p> |
91 |
<p> |
92 |
Θα εξηγήσω αργότερα γιατί αυτή η απειλή είναι μια μπλόφα. Πρώτα, θέλω να |
93 |
αντιμετωπίσω μία άλλη υπονοούμενη υπόθεση εργασίας, η οποία είναι πιο ορατή, |
94 |
με μια διαφορετική διατύπωση του επιχειρήματος.</p> |
95 |
<p> |
96 |
Αυτή η υπόθεση εργασίας αρχίζει συγκρίνοντας την κοινωνική χρησιμότητα ενός |
97 |
ιδιόκτητου προγράμματος με εκείνη του καθόλου προγράμματος και, μετά, |
98 |
συμπεραίνει ότι η ανάπτυξη ιδιόκτητων προγραμμάτων είναι, συνολικά, επωφελής |
99 |
για την κοινωνία και θα έπρεπε να ενθαρρύνεται. Το λογικό σφάλμα εδώ |
100 |
έγκειται στη σύγκριση μόνο δύο εκβάσεων—ιδιόκτητο λογισμικό σε |
101 |
σύγκριση με καθόλου λογισμικό—και υποθέτοντας ότι δεν υπάρχουν άλλες |
102 |
δυνατότητες.</p> |
103 |
<p> |
104 |
Με δεδομένη την ύπαρξη ενός συστήματος προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων |
105 |
του λογισμικού, η ανάπτυξη λογισμικού συνδέεται, συνήθως, με την ύπαρξη ενός |
106 |
ιδιοκτήτη, ο οποίος ελέγχει τη χρήση του λογισμικού. Εφόσον υπάρχει αυτή η |
107 |
διασύνδεση, βρισκόμαστε συχνά αντιμέτωποι με την επιλογή ανάμεσα στο |
108 |
ιδιόκτητο λογισμικό ή στο τίποτα. Πάντως, αυτή η σύνδεση δεν είναι ούτε |
109 |
εγγενής, ούτε αναπόφευκτη· είναι συνέπεια της συγκεκριμένης |
110 |
κοινωνικής/νομικής πολιτικής απόφασης που αμφισβητούμε: της απόφασης να |
111 |
υπάρχουν ιδιοκτήτες. Το να τίθεται η επιλογή ως ανάμεσα στο ιδιόκτητο |
112 |
λογισμικό και στο καθόλου λογισμικό, συνιστά μια λογική πλάνη.</p> |
113 |
|
114 |
<h3 id="against-having-owners">Το επιχείρημα εναντίον της ύπαρξης ιδιοκτητών</h3> |
115 |
<p> |
116 |
Το θέμα είναι, “Θα πρέπει η ανάπτυξη λογισμικού να συνδέεται με την |
117 |
ύπαρξη ιδιοκτητών που να περιορίζουν η χρήση του;”</p> |
118 |
<p> |
119 |
Για να το αποφασίσουμε αυτό, πρέπει να εκτιμήσουμε <em>ανεξάρτητα</em> το |
120 |
αποτέλεσμα, πάνω στην κοινωνία, της κάθε μιας από εκείνες τις δύο |
121 |
δραστηριότητες: το αποτέλεσμα της ανάπτυξης του λογισμικού (άσχετα από τους |
122 |
όρους διανομής του), και το αποτέλεσμα του περιορισμού της χρήσης του |
123 |
(εφόσον αναπτύχθηκε το λογισμικό). Αν η μία από αυτές τις δύο |
124 |
δραστηριότητες είναι χρήσιμη και η άλλη βλαπτική, θα ήταν καλύτερα να |
125 |
απορρίψουμε τη διασύνδεση και να κάνουμε μόνον την επωφελή δραστηριότητα.</p> |
126 |
<p> |
127 |
Για να το θέσουμε διαφορετικά, αν ο περιορισμός της διανομής ενός |
128 |
προγράμματος που ήδη αναπτύχθηκε είναι ζημιογόνος, συνολικά, για την |
129 |
κοινωνία, τότε ένας ηθικός προγραμματιστής λογισμικού θα απορρίψει την |
130 |
επιλογή να κάνει κάτι τέτοιο.</p> |
131 |
<p> |
132 |
Για να εκτιμήσουμε το αποτέλεσμα του περιορισμού στον διαμοιρασμό, πρέπει να |
133 |
συγκρίνουμε την αξία που έχει για μια κοινωνία ένα πρόγραμμα που βρίσκεται |
134 |
υπό περιορισμό (δηλ. ένα ιδιόκτητο πρόγραμμα) με την αξία που θα είχε το |
135 |
ίδιο πρόγραμμα, αν ήταν ελεύθερα διαθέσιμο στον καθένα. Αυτό σημαίνει τη |
136 |
σύγκριση μεταξύ δύο πιθανών κόσμων.</p> |
137 |
<p> |
138 |
Αυτού του είδους η ανάλυση, αντικρούει, επίσης, το απλό αντεπιχείρημα που |
139 |
προβάλλεται ενίοτε και το οποίο λέει πως “το όφελος που θα προέκυπτε |
140 |
από το να δώσουμε στον γείτονα ένα αντίγραφο του προγράμματος, αναιρείται |
141 |
από τη ζημιά που υφίσταται ο ιδιοκτήτης.” Αυτό το αντεπιχείρημα |
142 |
υποθέτει ότι η ζημιά και το όφελος είναι ισοδύναμα σε μέγεθος. Η ανάλυση |
143 |
περιλαμβάνει την σύγκριση αυτών των μεγεθών, και αποδεικνύει ότι το όφελος |
144 |
είναι κατά πολύ μεγαλύτερο.</p> |
145 |
<p> |
146 |
Για να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα με αυτό το επιχείρημα, ας το εφαρμόσουμε σε |
147 |
έναν άλλον τομέα: στην κατασκευή δρόμων.</p> |
148 |
<p> |
149 |
Θα ήταν εφικτή η χρηματοδότηση όλων των δρόμων μέσω της επιβολής διοδίων. |
150 |
Αυτό θα σήμαινε την τοποθέτηση σταθμών είσπραξης διοδίων σε όλους τους |
151 |
οδικούς κόμβους. Ένα τέτοιο σύστημα θα έδινε ένα μεγάλο κίνητρο στη |
152 |
βελτίωση των δρόμων. Θα απέφερε, επίσης, το πρόσθετο όφελος να κάνει τους |
153 |
χρήστες οποιουδήποτε δρόμου να πληρώνουν για τον δρόμο αυτόν. Όμως, ένας |
154 |
σταθμός διοδίων συνιστά ένα τεχνητό εμπόδιο στην άνετη οδήγηση—και |
155 |
είναι τεχνητό διότι δεν αποτελεί συνέπεια του τρόπου λειτουργίας των δρόμων |
156 |
ή των αυτοκινήτων.</p> |
157 |
<p> |
158 |
Αν συγκρίνουμε τους δωρεάν δρόμους και τους δρόμους που προβλέπουν διόδια, |
159 |
με βάση τη χρησιμότητά τους, τότε (υπό την προϋπόθεση πως όλα τα υπόλοιπα |
160 |
είναι τα ίδια) θα ανακαλύψουμε ότι οι δρόμοι χωρίς διόδια είναι φθηνότεροι |
161 |
στην κατασκευή τους, φθηνότεροι στη λειτουργία τους, ασφαλέστεροι και πιο |
162 |
αποτελεσματικοί στη χρήση.<a href="#f2">(2)</a> Σε μια φτωχή χώρα, τα διόδια |
163 |
μπορεί να κάνουν τους δρόμους μη προσβάσιμους για πολλούς πολίτες. Οι |
164 |
δρόμοι χωρίς σταθμούς διοδίων προσφέρουν, συνεπώς, περισσότερα οφέλη στην |
165 |
κοινωνία, με λιγότερο κόστος· είναι προτιμότεροι για την κοινωνία. Άρα, η |
166 |
κοινωνία πρέπει να επιλέξει την χρηματοδότηση των δρόμων με κάποιον άλλον |
167 |
τρόπο, και όχι με τους σταθμούς διοδίων. Η χρήση των δρόμων, όταν |
168 |
κατασκευασθούν, πρέπει να είναι δωρεάν.</p> |
169 |
<p> |
170 |
Όταν οι συνήγοροι των διοδίων τα προτείνουν <em>καθαρά</em> ως έναν τρόπο |
171 |
χρηματοδότησης, διαστρεβλώνουν την διαθέσιμη επιλογή. Οι σταθμοί διοδίων |
172 |
πράγματι μαζεύουν χρήματα, αλλά κάνουν, επίσης, και κάτι άλλο: στην |
173 |
πραγματικότητα, υποβαθμίζουν τον δρόμο. Οι δρόμοι με διόδια δεν είναι τόσο |
174 |
καλοί όσο οι δωρεάν δρόμοι. Το να μας δίνουν περισσότερους, ή τεχνικά |
175 |
ανώτερους δρόμους, μπορεί να μην αποτελεί βελτίωση, εάν αυτό σημαίνει την |
176 |
αντικατάσταση των δωρεάν δρόμων από δρόμους με διόδια.</p> |
177 |
<p> |
178 |
Βέβαια, η κατασκευή ενός δωρεάν δρόμου κοστίζει χρήματα, τα οποία το Δημόσιο |
179 |
θα πρέπει με κάποιον τρόπο να τα πληρώσει. Από την άλλη, αυτό δεν οδηγεί |
180 |
υποχρεωτικά στο αναπόφευκτο των διοδίων. Εμείς, που είμαστε και στις δύο |
181 |
περιπτώσεις εκείνοι που θα πληρώσουμε, βλέπουμε ότι με τα χρήματά μας |
182 |
απολαμβάνουμε περισσότερα οφέλη αγοράζοντας έναν δωρεάν δρόμο.</p> |
183 |
<p> |
184 |
Δεν λέω ότι ένας δρόμος με διόδια είναι χειρότερος από το να μην έχουμε |
185 |
καθόλου δρόμο. Αυτό θα ήταν αλήθεια αν το ύψος των διοδίων ήταν τέτοιο που |
186 |
σχεδόν κανείς να μην μπορεί να χρησιμοποιεί αυτόν τον δρόμο—αυτή, όμως |
187 |
είναι μια απίθανη πολιτική για έναν εισπράκτορα διοδίων. Πάντως, από τη |
188 |
στιγμή που οι σταθμοί διοδίων δημιουργούν σημαντική σπατάλη και ενόχληση, |
189 |
είναι καλύτερα να αντλείται η χρηματοδότηση με ένα λιγότερο παρεμποδιστικό |
190 |
τρόπο.</p> |
191 |
<p> |
192 |
Για να εφαρμόσουμε το ίδιο επιχείρημα και στην ανάπτυξη λογισμικού, θα |
193 |
αποδείξω ότι το να έχουμε“σταθμούς διοδίων” για χρήσιμα |
194 |
προγράμματα λογισμικού, κοστίζει ακριβά στην κοινωνία: κάνει πιο ακριβή τη |
195 |
δημιουργία των προγραμμάτων, πιο δαπανηρή τη διανομή τους, και τα κάνει |
196 |
λιγότερο απολαυστικά και αποτελεσματικά στη χρήση. Κατά συνέπεια, η |
197 |
δημιουργία προγραμμάτων πρέπει να ενθαρρύνεται με κάποιον άλλον τρόπο. Στη |
198 |
συνέχεια, θα εξηγήσω μερικές άλλες μεθόδους ενθάρρυνσης και (στο βαθμό που |
199 |
είναι πράγματι απαραίτητο) χρηματοδότησης για την ανάπτυξη λογισμικού.</p> |
200 |
|
201 |
<h4 id="harm-done">Η ζημιά που προκαλείται από τον περιορισμό του λογισμικού</h4> |
202 |
<p> |
203 |
Ας υποθέσουμε, για μια στιγμή, ότι ένα πρόγραμμα έχει ήδη αναπτυχθεί και ότι |
204 |
οι απαραίτητες επενδύσεις για την ανάπτυξή του έχουν ήδη γίνει· τώρα, η |
205 |
κοινωνία πρέπει να επιλέξει είτε να το κάνει ιδιόκτητο, είτε να επιτρέψει |
206 |
την ελεύθερη διανομή και χρήση του. Ας υποθέσουμε ότι η ύπαρξη του |
207 |
προγράμματος και η διαθεσιμότητά του είναι επιθυμητά πράγματα.<a |
208 |
href="#f3">(3)</a></p> |
209 |
<p> |
210 |
Οι περιορισμοί στη διανομή και τροποποίηση του προγράμματος δεν μπορούν να |
211 |
διευκολύνουν τη χρήση του. Μπορούν μόνον να δράσουν παρενοχλώντας την. |
212 |
Έτσι, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μόνον αρνητικό. Αλλά, κατά πόσο; Και τι |
213 |
είδους;</p> |
214 |
<p> |
215 |
Τρία διαφορετικά επίπεδα υλικής ζημιάς μπορούν να προκύψουν από τέτοιους |
216 |
περιορισμούς:</p> |
217 |
|
218 |
<ul> |
219 |
<li>Λιγότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν το πρόγραμμα.</li> |
220 |
|
221 |
<li>Κανένας χρήστης δεν μπορεί να προσαρμόσει ή να διορθώσει το πρόγραμμα.</li> |
222 |
|
223 |
<li>Οι άλλοι προγραμματιστές δεν μπορούν να μάθουν από το πρόγραμμα, ή να |
224 |
βασίσουν μια νέα δουλειά πάνω σ' αυτό.</li> |
225 |
</ul> |
226 |
|
227 |
<p> |
228 |
Το κάθε επίπεδο υλικής ζημιάς έχει και μια αντίστοιχη μορφή ψυχοκοινωνικής |
229 |
ζημιάς. Αυτό αναφέρεται στο αποτέλεσμα που έχουν οι αποφάσεις των ανθρώπων |
230 |
στα αισθήματά τους, στις συμπεριφορές τους και στις διαθέσεις που τους |
231 |
δημιουργούνται. Αυτές οι αλλαγές στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων θα έχουν, |
232 |
στη συνέχεια, ένα περαιτέρω αποτέλεσμα στις σχέσεις τους με τους άλλους |
233 |
συμπολίτες τους, και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υλικές συνέπειες.</p> |
234 |
<p> |
235 |
Τα τρία επίπεδα υλικής ζημιάς ακυρώνουν ένα τμήμα της αξίας που το πρόγραμμα |
236 |
εμπεριέχει και θα μπορούσε να συνεισφέρει, αλλά δεν τη μειώνουν στο μηδέν. |
237 |
Αν εξουδετερώνουν σχεδόν όλη την αξία του προγράμματος, τότε η συγγραφή του |
238 |
προγράμματος βλάπτει την κοινωνία έως το ποσό της προσπάθειας που δαπανήθηκε |
239 |
για τη συγγραφή του προγράμματος. Εύλογα, ένα πρόγραμμα που είναι κερδοφόρο |
240 |
στις πωλήσεις, πρέπει να προσφέρει κάποιο καθαρό άμεσο υλικό όφελος. </p> |
241 |
<p> |
242 |
Ωστόσο, λαμβάνοντας υπ' όψη την ταυτόχρονη ψυχοκοινωνική ζημιά, δεν υπάρχει |
243 |
όριο στη ζημιά που μπορεί να επιφέρει η ανάπτυξη ενός ιδιόκτητου λογισμικού.</p> |
244 |
|
245 |
<h4 id="obstructing-use">Περιορισμός της χρήσης των προγραμμάτων</h4> |
246 |
<p> |
247 |
Το πρώτο επίπεδο ζημιάς εμποδίζει την απλή χρήση ενός προγράμματος. Ένα |
248 |
αντίγραφο ενός προγράμματος έχει σχεδόν ένα μηδενικό οριακό κόστος (και |
249 |
μπορείτε να πληρώσετε αυτό το κόστος κάνοντας μόνοι σας τη δουλειά), οπότε |
250 |
σε μια ελεύθερη αγορά θα είχε μία σχεδόν μηδενική τιμή. Η ύπαρξη ενός |
251 |
κόστους αδείας αποτελεί ένα ισχυρό αντικίνητρο για τη χρήση του |
252 |
προγράμματος. Εάν ένα ευρέως χρήσιμο πρόγραμμα είναι ιδιόκτητο, πολλοί |
253 |
λιγότεροι άνθρωποι θα το χρησιμοποιήσουν.</p> |
254 |
<p> |
255 |
Είναι εύκολο να αποδειχθεί ότι η συνολική συνεισφορά ενός προγράμματος στην |
256 |
κοινωνία μειώνεται αν ορίσουμε έναν ιδιοκτήτη για αυτό. Ο κάθε εν δυνάμει |
257 |
χρήστης του προγράμματος, όταν έρθει αντιμέτωπος με την υποχρέωση να |
258 |
πληρώσει για να το χρησιμοποιήσει, μπορεί να επιλέξει να πληρώσει, ή μπορεί |
259 |
να απορρίψει εντελώς τη χρήση του προγράμματος. Όταν ένας χρήστης |
260 |
αποφασίσει να πληρώσει, αυτό είναι μια μηδενικού-αθροίσματος μεταφορά |
261 |
πλούτου μεταξύ δύο μερών. Κάθε φορά, όμως, που κάποιος αποφασίζει να |
262 |
απορρίψει τη χρήση του προγράμματος, αυτό βλάπτει το άτομο αυτό, χωρίς να |
263 |
ωφελείται κανείς άλλος. Το άθροισμα των αριθμών με αρνητικό πρόσημο και των |
264 |
μηδενικών, πρέπει να είναι αρνητικό.</p> |
265 |
<p> |
266 |
Αυτό, όμως, δεν μειώνει το ποσό της δουλειάς που απαιτείται για την |
267 |
<em>ανάπτυξη</em> του προγράμματος. Κατά συνέπεια, η αποτελεσματικότητα της |
268 |
συνολικής διαδικασίας, από την άποψη της τελικής ικανοποίησης του χρήστη ανά |
269 |
ώρα δουλειάς, μειώνεται.</p> |
270 |
<p> |
271 |
Αυτό αντιπροσωπεύει μια κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στα αντίγραφα των |
272 |
προγραμμάτων και τα αυτοκίνητα, τις καρέκλες ή τα σάντουιτς. Δεν υπάρχει |
273 |
κανένα αντιγραφικό μηχάνημα για υλικά αντικείμενα, με εξαίρεση την |
274 |
επιστημονική φαντασία. Τα προγράμματα, όμως, είναι εύκολο να αντιγραφούν· ο |
275 |
καθένας μπορεί να παράγει όσα αντίγραφα του χρειάζονται, με πολύ μικρή |
276 |
προσπάθεια. Αυτό δεν ισχύει για τα υλικά αντικείμενα, διότι η ύλη |
277 |
διατηρείται: το κάθε νέο αντίγραφο πρέπει να φτιαχτεί από ακατέργαστα |
278 |
υλικά. ακριβώς με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο φτιάχτηκε και το πρώτο |
279 |
αντίγραφο.</p> |
280 |
<p> |
281 |
Με τα υλικά αντικείμενα, ένα αντικίνητρο για να τα χρησιμοποιήσει κανείς |
282 |
έχει νόημα, διότι αν αγοραζόταν λιγότερα αντικείμενα θα σήμαινε ότι θα |
283 |
χρειαζόταν λιγότερη ποσότητα ακατέργαστων πρώτων υλών και εργασίας για την |
284 |
παραγωγή τους. Αληθεύει ότι υπάρχει συνήθως και ένα κάποιο αρχικό κόστος, |
285 |
ένα κόστος ανάπτυξης, το οποίο κατανέμεται κατά τη διάρκεια της περιόδου |
286 |
παραγωγής. Αλλά, στο βαθμό που το οριακό κόστος παραγωγής είναι σημαντικό, |
287 |
η προσθήκη ενός κλάσματος του κόστους ανάπτυξης δεν κάνει μια ποιοτική |
288 |
διαφορά. Και δεν απαιτεί περιορισμούς στην ελευθερία των συνηθισμένων |
289 |
χρηστών.</p> |
290 |
<p> |
291 |
Ωστόσο, η επιβολή μιας τιμής σε κάτι που διαφορετικά θα ήταν δωρεάν, |
292 |
αποτελεί μια ποιοτική αλλαγή. Μια κεντρικώς επιβαλλόμενη προμήθεια για τη |
293 |
διανομή του λογισμικού γίνεται ένα ισχυρό αντικίνητρο.</p> |
294 |
<p> |
295 |
Επιπλέον, η κεντρική παραγωγή, έτσι όπως γίνεται τώρα, είναι |
296 |
αναποτελεσματική ακόμη και σαν μέσο για τη διανομή αντιγράφων του |
297 |
λογισμικού. Αυτό το σύστημα προβλέπει την συσκευασία φυσικών δίσκων (ή |
298 |
ταινιών) σε άχρηστα πακέτα, την αποστολή μεγάλων ποσοτήτων από αυτά |
299 |
παγκοσμίως, και την αποθήκευσή τους προς πώληση. Αυτό το κόστος |
300 |
παρουσιάζεται ως κόστος της επιχειρηματικής δραστηριότητας· στην |
301 |
πραγματικότητα, δεν είναι παρά μέρος της σπατάλης που δημιουργείται από την |
302 |
ύπαρξη ιδιοκτητών.</p> |
303 |
|
304 |
<h4 id="damaging-social-cohesion">Βλάβη της κοινωνικής συνοχής</h4> |
305 |
<p> |
306 |
Ας υποθέσουμε ότι τόσο εσείς, όσο και ο γείτονάς σας, βρίσκετε χρήσιμο να |
307 |
εκτελέσετε ένα πρόγραμμα. Από ηθικό ενδιαφέρον για τον γείτονά σας, θα |
308 |
πρέπει να νοιώθετε ότι ο κατάλληλος χειρισμός της περίστασης θα δίνει την |
309 |
δυνατότητα και στους δυο σας να το χρησιμοποιείτε. Μία πρόταση που θα |
310 |
επιτρέπει μόνο στον έναν από εσάς να χρησιμοποιεί το πρόγραμμα, ενώ |
311 |
ταυτόχρονα περιορίζει τον άλλον, θα δημιουργούσε διχασμό· δεν θα βρίσκατε |
312 |
κάτι τέτοιο αποδεκτό ούτε εσείς ούτε ο γείτονάς σας.</p> |
313 |
<p> |
314 |
Υπογράφοντας μία τυπική άδεια χρήσης λογισμικού, σημαίνει ότι προδίδετε τον |
315 |
γείτονά σας: “υπόσχομαι πως θα στερήσω από τον γείτονά μου αυτό το |
316 |
πρόγραμμα, έτσι ώστε να έχω εγώ ένα αντίγραφο για τον εαυτό μου.” Οι |
317 |
άνθρωποι που κάνουν τέτοιες επιλογές, αισθάνονται μια εσωτερική ψυχολογική |
318 |
πίεση να τις δικαιολογήσουν, υποβαθμίζοντας τη σημασία του να βοηθά κανείς |
319 |
τον γείτονά του—έτσι το κοινό αίσθημα αλληλεγγύης υποφέρει. Αυτή |
320 |
είναι μια ψυχοκοινωνική ζημιά που συνδέεται με την υλική ζημιά της αποτροπής |
321 |
της χρήσης του προγράμματος.</p> |
322 |
<p> |
323 |
Πολλοί χρήστες αναγνωρίζουν χωρίς να το συνειδητοποιούν, πως είναι λάθος να |
324 |
αρνούνται το διαμοιρασμό και, έτσι, αποφασίζουν να αγνοούν τις άδειες και |
325 |
τους νόμους και μοιράζονται ούτως ή άλλως τα προγράμματα. Νοιώθουν, όμως, |
326 |
συχνά ένοχοι για τη συμπεριφορά τους αυτή. Γνωρίζουν ότι πρέπει να δείξουν |
327 |
ανυπακοή προς τους νόμους για να είναι καλοί γείτονες και, παρόλα αυτά, |
328 |
συνεχίζουν να θεωρούν τους νόμους κανονιστικούς κι έτσι συμπεραίνουν ότι το |
329 |
να είσαι καλός γείτονας (που πράγματι ισχύει γι αυτούς) είναι κακό ή |
330 |
επαίσχυντο πράγμα. Και αυτό είναι ένα είδος ψυχοκοινωνικής ζημιάς, μόνο που |
331 |
μπορεί κάποιος να ξεφύγει από αυτό αποφασίζοντας ότι αυτές οι άδειες κι |
332 |
αυτοί οι νόμοι δεν έχουν ηθική ισχύ.</p> |
333 |
<p> |
334 |
Και οι προγραμματιστές υφίστανται ψυχοκοινωνική βλάβη γνωρίζοντας ότι σε |
335 |
πολλούς χρήστες δεν θα επιτρέπεται να χρησιμοποιήσουν τη δουλειά τους. Αυτό |
336 |
τους οδηγεί σε μία στάση κυνισμού ή άρνησης. Ένας προγραμματιστής μπορεί να |
337 |
περιγράφει με ενθουσιώδη τρόπο τη δουλειά του, την οποία βρίσκει τεχνικά |
338 |
πολύ συναρπαστική· μετά, αν ερωτηθεί “θα επιτραπεί να τη |
339 |
χρησιμοποιήσω;”, τότε του πέφτουν τα μούτρα και παραδέχεται πως η |
340 |
απάντηση είναι όχι. Για να αποφύγει να νοιώσει απογοήτευση, είτε θα |
341 |
αγνοήσει αυτό το γεγονός τις περισσότερες φορές, είτε θα υιοθετήσει μια |
342 |
κυνική στάση με στόχο την ελαχιστοποίηση της σημασίας του.</p> |
343 |
<p> |
344 |
Από την εποχή του Reagan κι έπειτα, η μεγαλύτερη έλλειψη στις Ηνωμένες |
345 |
Πολιτείες δεν είναι η τεχνολογική καινοτομία, αλλά μάλλον η επιθυμία της |
346 |
συνεργασίας για το κοινό καλό. Δεν έχει απολύτως καμία έννοια να |
347 |
ενθαρρύνουμε την πρώτη, εις βάρος της τελευταίας.</p> |
348 |
|
349 |
<h4 id="custom-adaptation">Παρεμπόδιση της παραμετροποιημένης προσαρμογής των προγραμμάτων</h4> |
350 |
<p> |
351 |
Το δεύτερο επίπεδο υλικής ζημιάς είναι η αδυναμία προσαρμογής των |
352 |
προγραμμάτων. Η ευκολία προσαρμογής του λογισμικού είναι ένα από τα |
353 |
μεγαλύτερα πλεονεκτήματά του σε σύγκριση με την παλιά τεχνολογία. Αλλά τα |
354 |
περισσότερα εμπορικά διαθέσιμα προγράμματα λογισμικού δεν μπορούν να |
355 |
τροποποιηθούν, ακόμη και μετά την αγορά τους. Σας προσφέρονται για να τα |
356 |
πάρετε ή να τα αφήσετε, ως έχουν, σαν ένα κλειστό μαύρο κουτί—τελεία |
357 |
και παύλα.</p> |
358 |
<p> |
359 |
Ένα πρόγραμμα που μπορείτε να εκτελέσετε αποτελείται από μία σειρά αριθμών, |
360 |
των οποίων το νόημα είναι σκοτεινό. Κανένας, ακόμη ούτε και ένας καλός |
361 |
προγραμματιστής, δεν μπορεί εύκολα να αλλάξει τους αριθμούς αυτούς για να |
362 |
κάνει το πρόγραμμα να επιτελέσει κάτι διαφορετικό.</p> |
363 |
<p> |
364 |
Οι προγραμματιστές συνήθως δουλεύουν με τον “πηγαίο κώδικα” για |
365 |
ένα πρόγραμμα, ο οποίος είναι γραμμένος σε μια γλώσσα προγραμματισμού σαν |
366 |
την Fortran ή την C. Χρησιμοποιεί ονόματα για να υποδείξει τα δεδομένα που |
367 |
χρησιμοποιούνται και τα τμήματα του προγράμματος, και αναπαριστά τις πράξεις |
368 |
με σύμβολα σαν το ‘+’ για την πρόσθεση και το ‘-’ |
369 |
για την αφαίρεση. Είναι σχεδιασμένος για να βοηθά τους προγραμματιστές να |
370 |
διαβάζουν και να αλλάζουν τα προγράμματα. Ακολουθεί ένα παράδειγμα: ένα |
371 |
πρόγραμμα για τον υπολογισμό της απόστασης ανάμεσα σε δύο σημεία σε ένα |
372 |
επίπεδο.</p> |
373 |
|
374 |
<pre> |
375 |
float |
376 |
distance (p0, p1) |
377 |
struct point p0, p1; |
378 |
{ |
379 |
float xdist = p1.x - p0.x; |
380 |
float ydist = p1.y - p0.y; |
381 |
return sqrt (xdist * xdist + ydist * ydist); |
382 |
} |
383 |
</pre> |
384 |
<p> |
385 |
Το θέμα δεν είναι τι ακριβώς σημαίνει ο πηγαίος κώδικας· το θέμα είναι ότι |
386 |
μοιάζει με άλγεβρα, κι ένας που γνωρίζει την προγραμματιστική γλώσσα θα βρει |
387 |
πως έχει νόημα και πως είναι ξεκάθαρη. Κατ' αντιπαράθεση, ακολουθεί το ίδιο |
388 |
πρόγραμμα σε εκτελέσιμη μορφή, στον υπολογιστή που συνήθως χρησιμοποιούσα |
389 |
όταν το έγραψα αυτό: |
390 |
</p> |
391 |
|
392 |
<pre> |
393 |
1314258944 -232267772 -231844864 1634862 |
394 |
1411907592 -231844736 2159150 1420296208 |
395 |
-234880989 -234879837 -234879966 -232295424 |
396 |
1644167167 -3214848 1090581031 1962942495 |
397 |
572518958 -803143692 1314803317 |
398 |
</pre> |
399 |
|
400 |
<p> |
401 |
Ο πηγαίος κώδικας είναι χρήσιμος (τουλάχιστον δυνητικά) σε κάθε χρήστη του |
402 |
προγράμματος. Στους περισσότερους χρήστες, όμως, δεν επιτρέπεται να έχουν |
403 |
αντίγραφα του πηγαίου κώδικα. Συνήθως, ο πηγαίος κώδικας ενός ιδιόκτητου |
404 |
προγράμματος φυλάσσεται μυστικός από τον ιδιοκτήτη, για να μη μπορέσει ποτέ |
405 |
να μάθει κάποιος άλλος κάτι γι αυτόν. Οι χρήστες λαμβάνουν μόνο τα αρχεία |
406 |
με τους ακατανόητους αριθμούς, τους οποίους ο υπολογιστής θα εκτελέσει. Αυτό |
407 |
σημαίνει πως μόνον ο ιδιοκτήτης του προγράμματος μπορεί να αλλάξει το |
408 |
πρόγραμμα.</p> |
409 |
<p> |
410 |
Ένας φίλος μού είπε κάποτε ότι δούλευε σαν προγραμματιστής σε μια τράπεζα |
411 |
για περίπου έξι μήνες, γράφοντας ένα πρόγραμμα το οποίο έμοιαζε με κάτι που |
412 |
ήδη υπήρχε στο εμπόριο. Ήταν της άποψης ότι αν μπορούσε να είχε στη διάθεσή |
413 |
της τον πηγαίο κώδικα εκείνου του εμπορικού προγράμματος, θα μπορούσε εύκολα |
414 |
να το προσαρμόσει στις δικές τους ανάγκες. Η τράπεζα ήταν πρόθυμη να |
415 |
πληρώσει για αυτό, αλλά αυτό απλώς δεν επιτρεπόταν—ο πηγαίος κώδικας |
416 |
ήταν μυστικός. Έτσι, αυτή χρειάστηκε να δουλέψει επί έξι μήνες για να το |
417 |
φτιάξει, εργασία που προσμετράται στο ΑΕΠ, αλλά η οποία ήταν στην |
418 |
πραγματικότητα μία σπατάλη.</p> |
419 |
<p> |
420 |
Το Εργαστήριο Τεχνητής Νοημοσύνης (AI Lab) του <abbr title="Massachusetts |
421 |
Institute of Technology">MIT</abbr> πήρε ως δώρο έναν γραφικό εκτυπωτή από |
422 |
την Xerox, γύρω στο 1977. Αυτός λειτουργούσε με ελεύθερο λογισμικό στο |
423 |
οποίο εμείς είχαμε προσθέσει πολλά βολικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, |
424 |
το λογισμικό μπορούσε να ειδοποιεί άμεσα έναν χρήστη ότι η εργασία εκτύπωσης |
425 |
ολοκληρώθηκε. Όποτε ο εκτυπωτής παρουσίαζε προβλήματα, όπως π.χ. ότι |
426 |
μπλοκάριζε ή ότι τελείωσε το χαρτί, το λογισμικό ειδοποιούσε άμεσα όλους |
427 |
τους χρήστες οι οποίοι είχαν ακόμη μη ολοκληρωμένες εκτυπωτικές εργασίες |
428 |
στην ουρά. Αυτά τα χαρακτηριστικά διευκόλυναν την ομαλή λειτουργία.</p> |
429 |
<p> |
430 |
Αργότερα, η Xerox έδωσε στο Εργαστήριο Τεχνητής Νοημοσύνης έναν νεότερο και |
431 |
ταχύτερο εκτυπωτή, έναν από τους πρώτους εκτυπωτές laser. Η οδήγησή του |
432 |
γινόταν με ιδιόκτητο λογισμικό που έτρεχε σε ένα ξεχωριστό αποκλειστικό |
433 |
υπολογιστή, οπότε δεν μπορούσαμε να προσθέτουμε οποιαδήποτε από τα αγαπημένα |
434 |
μας χαρακτηριστικά. Μπορούσαμε να τον ρυθμίσουμε να βγάζει μια ειδοποίηση |
435 |
όταν μια εργασία εκτύπωσης στέλνονταν στον αποκλειστικό υπολογιστή, αλλά όχι |
436 |
και όταν η εργασία πραγματικά ολοκληρώνονταν (και η καθυστέρηση ήταν συνήθως |
437 |
σημαντική). Δεν υπήρχε τρόπος να μάθουμε πότε η εργασία είχε πραγματικά |
438 |
εκτυπωθεί· μπορούσες μόνο να μαντέψεις. Και δεν ενημερώνονταν κανείς όταν |
439 |
υπήρχε ένα μπλοκάρισμα του χαρτιού κι έτσι μπορούσε να περάσει μέχρι και μια |
440 |
ώρα χωρίς να επιδιορθωθεί.</p> |
441 |
<p> |
442 |
Οι προγραμματιστές συστημάτων στο Εργαστήριο Τεχνητής Νοημοσύνης ήταν ικανοί |
443 |
να διορθώσουν τέτοια προβλήματα, πιθανόν εξίσου ικανοί όσο και οι αρχικοί |
444 |
δημιουργοί του προγράμματος. Η Xerox δεν ενδιαφέρονταν να τα φτιάξει, κι |
445 |
επέλεξε να μας εμποδίσει, οπότε αναγκαστήκαμε να αποδεχθούμε τα προβλήματα. |
446 |
Δεν διορθώθηκαν ποτέ.</p> |
447 |
<p> |
448 |
Οι περισσότεροι καλοί προγραμματιστές έχουν βιώσει αυτή την απογοήτευση. Η |
449 |
τράπεζα ήταν σε θέση να λύσει το πρόβλημα γράφοντας ένα νέο πρόγραμμα από |
450 |
την αρχή, αλλά ένας τυπικός μέσος χρήστης, ανεξάρτητα από το πόσο ικανός |
451 |
είναι, δεν μπορεί παρά μόνο να τα παρατήσει.</p> |
452 |
<p> |
453 |
Το να τα παρατάει κανείς προκαλεί ψυχοκοινωνική ζημιά—στην |
454 |
αυτοπεποίθηση. Είναι αποθαρρυντικό να ζεις σε ένα σπίτι όπου δεν μπορείς να |
455 |
κάνεις ανακατατάξεις για να το προσαρμόσεις στις ανάγκες σου. Αυτό οδηγεί |
456 |
σε αισθήματα παραίτησης και αποκαρδίωσης, τα οποία μπορεί να εξαπλωθούν και |
457 |
σε άλλες πλευρές της ζωής. Οι άνθρωποι που νοιώθουν έτσι είναι |
458 |
δυστυχισμένοι και δεν μπορούν να κάνουν καλή δουλειά.</p> |
459 |
<p> |
460 |
Φανταστείτε πως θα ήταν αν οι συνταγές φυλάσσονταν με τον ίδιο ζηλότυπο |
461 |
τρόπο σαν το λογισμικό. Θα μπορούσατε να ρωτήσετε, “Πως μπορώ να |
462 |
αλλάξω αυτή τη συνταγή για να αποκλείσω το αλάτι;” και ο μέγας σεφ θα |
463 |
απαντούσε, “Πως τολμάς να προσβάλλεις τη συνταγή μου, το πνευματικό |
464 |
παιδί του μυαλού και του ουρανίσκου μου, προσπαθώντας να την παραποιήσεις; |
465 |
Δεν διαθέτεις την κρίση για να αλλάξεις τη συνταγή μου και να την κάνεις να |
466 |
δουλεύει σωστά!”</p> |
467 |
<p> |
468 |
“Μα ο γιατρός μου λέει ότι υποτίθεται πως δεν κάνει να τρώω αλάτι! Τι |
469 |
μπορώ να κάνω; Μπορείς να μου αποκλείσεις το αλάτι;”</p> |
470 |
<p> |
471 |
“Θα το έκανα μετά χαράς αυτό· η προμήθειά μου είναι μόνον |
472 |
$50,000.” Αφού ο ιδιοκτήτης έχει το μονοπώλιο επί των αλλαγών, οι |
473 |
προμήθειες τείνουν να είναι παχυλές. “Εν πάση περιπτώσει, αυτή τη |
474 |
στιγμή δεν έχω χρόνο. Είμαι απασχολημένος με μία παραγγελία για τον |
475 |
σχεδιασμό μιας νέας συνταγής για μπισκότα πλοίου, για το Γενικό Επιτελείο |
476 |
Ναυτικού. Μπορεί να τα καταφέρω να ασχοληθώ με σένα σε περίπου δύο |
477 |
χρόνια.”</p> |
478 |
|
479 |
<h4 id="software-development">Παρεμπόδιση της ανάπτυξης λογισμικού</h4> |
480 |
<p> |
481 |
Το τρίτο επίπεδο υλικής ζημιάς αφορά την ανάπτυξη λογισμικού. Η ανάπτυξη |
482 |
λογισμικού ήταν συνήθως μία εξελικτική διαδικασία, όπου ένα άτομο θα έπαιρνε |
483 |
ένα ήδη υπάρχον πρόγραμμα και θα ξαναέγραφε κάποια τμήματά του για να |
484 |
προσθέσει ένα νέο χαρακτηριστικό και, κατόπιν, κάποιος άλλος θα ξαναέγραφε |
485 |
κάποια άλλα τμήματα για να προσθέσει άλλο ένα χαρακτηριστικό· σε μερικές |
486 |
περιπτώσεις, αυτό συνέχιζε επί είκοσι χρόνια. Στο εντωμεταξύ, κάποια μέρη |
487 |
του προγράμματος θα “κανιβαλίζονταν” για να σχηματίσουν την |
488 |
αρχή άλλων προγραμμάτων.</p> |
489 |
<p> |
490 |
Η ύπαρξη ιδιοκτητών εμποδίζει αυτό το είδος εξέλιξης, καθιστώντας απαραίτητο |
491 |
να ξεκινά κανείς από την αρχή όταν αναπτύσσει ένα πρόγραμμα. Εμποδίζει, |
492 |
επίσης, και τους νέους επαγγελματίες να μελετούν τα υπάρχοντα προγράμματα |
493 |
για να μάθουν χρήσιμες τεχνικές ή, ακόμη, και το πως μπορούν να δομηθούν τα |
494 |
μεγάλα προγράμματα.</p> |
495 |
<p> |
496 |
Οι ιδιοκτήτες εμποδίζουν, επίσης, και την εκπαίδευση. Συνάντησα πολύ |
497 |
έξυπνους φοιτητές στην πληροφορική, οι οποίοι δεν είχαν δει ποτέ τον κώδικα |
498 |
ενός μεγάλου προγράμματος. Μπορεί να είναι καλοί στη συγγραφή μικρών |
499 |
προγραμμάτων, αλλά δεν μπορούν ούτε καν ν' αρχίσουν να μαθαίνουν τις |
500 |
διαφορετικές ικανότητες για τη συγγραφή μεγάλων προγραμμάτων, αν δεν μπορούν |
501 |
να δούνε πως το κατόρθωσαν οι άλλοι.</p> |
502 |
<p> |
503 |
Σε οποιοδήποτε διανοητικό πεδίο, μπορεί κάποιος να φτάσει σε ανώτερα ύψη |
504 |
πατώντας πάνω στους ώμους των άλλων. Αυτό, όμως δεν επιτρέπεται πλέον, |
505 |
γενικά, στο πεδίο του λογισμικού—μπορείς να βασισθείς μόνο στους ώμους |
506 |
των άλλων ανθρώπων <em>μέσα στην ίδια σου την εταιρεία</em>. </p> |
507 |
<p> |
508 |
Η ψυχοκοινωνική ζημιά που συνδέεται με αυτό, αφορά το πνεύμα της |
509 |
επιστημονικής συνεργασίας, το οποίο ήταν κάποτε τόσο ισχυρό που οι |
510 |
επιστήμονες θα συνεργαζόταν μεταξύ τους ακόμη κι αν οι χώρες τους είχαν |
511 |
εμπλακεί σε πόλεμο. Με αυτό το πνεύμα, οι Ιάπωνες ωκεανογράφοι που |
512 |
εγκατέλειψαν το εργαστήριό τους σ' ένα νησί στον Ειρηνικό, είχαν διαφυλάξει |
513 |
προσεκτικά τη δουλειά τους για να περιέλθει στους εισβάλλοντες Αμερικανούς |
514 |
πεζοναύτες, και είχαν αφήσει και ένα σημείωμα ζητώντας τους να το φροντίσουν |
515 |
καλά.</p> |
516 |
<p> |
517 |
Η διαμάχη για το κέρδος κατέστρεψε αυτό που ακόμη και οι διεθνής διαμάχη |
518 |
είχε περισώσει. Στις μέρες μας οι επιστήμονες, σε πολλά πεδία, δεν |
519 |
δημοσιεύουν αρκετά στοιχεία στις ανακοινώσεις τους για να επιτρέψουν στους |
520 |
άλλους να μπορούν να επαναλάβουν το πείραμα. Δημοσιεύουν μόνον όσα αρκούν |
521 |
για να προκαλέσουν θαυμασμό στους αναγνώστες για το πόσο πολλά πράγματα |
522 |
κατάφεραν να κάνουν. Αυτό αληθεύει σίγουρα για την επιστήμη των |
523 |
υπολογιστών, όπου ο πηγαίος κώδικας των προγραμμάτων στα οποία γίνεται |
524 |
αναφορά φυλάσσεται συνήθως μυστικός.</p> |
525 |
|
526 |
<h4 id="does-not-matter-how">Δεν έχει σημασία πως περιορίζεται ο διαμοιρασμός</h4> |
527 |
<p> |
528 |
Συζήτησα μέχρι τώρα τα αποτελέσματα της παρεμπόδισης των ανθρώπων στο να |
529 |
αντιγράφουν, να αλλάζουν και να φτιάχνουν ένα πρόγραμμα. Δεν διευκρίνισα |
530 |
πως ακριβώς γίνεται αυτή η παρεμπόδιση, επειδή αυτό δεν επηρεάζει το |
531 |
συμπέρασμα. Είτε γίνεται με προστασία κατά της αντιγραφής, ή με πνευματικά |
532 |
διακιώματα, ή με άδειες, ή με κρυπτογράφηση, ή με κάρτες <abbr |
533 |
title="Read-only Memory">ROM</abbr>, ή με σειριακούς αριθμούς στο υλικό, αν |
534 |
αυτό <em>πετυχαίνει</em> την παρεμπόδιση της χρήσης, τότε προκαλεί ζημιά.</p> |
535 |
<p> |
536 |
Οι χρήστες θεωρούν μερικές από αυτές τις μεθόδους πιο αποκρουστικές από |
537 |
άλλες. Κατά τη γνώμη μου, οι πιο μισητές είναι εκείνες που πετυχαίνουν τον |
538 |
σκοπό τους.</p> |
539 |
|
540 |
<h4 id="should-be-free">Το λογισμικό πρέπει να είναι ελεύθερο</h4> |
541 |
<p> |
542 |
Έδειξα πως η ιδιοκτησία ενός προγράμματος—η δύναμη περιορισμού των |
543 |
τροποποιήσεων ή της αντιγραφής του—είναι παρεμποδιστική. Τα αρνητικά |
544 |
της αποτελέσματα είναι διάχυτα και σημαντικά. Αυτό συνεπάγεται ότι η |
545 |
κοινωνία δεν πρέπει να έχει ιδιοκτήτες για τα προγράμματα.</p> |
546 |
<p> |
547 |
Ένας άλλος τρόπος για να το καταλάβουμε αυτό είναι ότι αυτό που χρειάζεται η |
548 |
κοινωνία είναι ελεύθερο λογισμικό, και το ιδιόκτητο λογισμικό δεν είναι παρά |
549 |
ένα φτωχό υποκατάστατο. Η ενθάρρυνση του υποκατάστατου δεν είναι ένας |
550 |
λογικός τρόπος για να έχουμε αυτό που θέλουμε.</p> |
551 |
<p> |
552 |
Ο Václav Havel μας συμβούλευσε να “εργαζόμαστε για κάτι επειδή είναι |
553 |
καλό, και όχι απλώς επειδή έχει κάποιες πιθανότητες να πετύχει.” Μία |
554 |
επιχείρηση που φτιάχνει ιδιόκτητο λογισμικό, έχει κάποιες πιθανότητες |
555 |
επιτυχίας από την στενή δική της σκοπιά, αλλά αυτό δεν είναι εκείνο που |
556 |
είναι καλό για την κοινωνία.</p> |
557 |
|
558 |
<h3 id="why-develop">Γιατί οι άνθρωποι θα αναπτύσσουν λογισμικό</h3> |
559 |
<p> |
560 |
Αν εξαλείψουμε τα πνευματικά δικαιώματα ως ένα μέσο ενθάρρυνσης των ανθρώπων |
561 |
για να αναπτύσσουν λογισμικό, στην αρχή θα αναπτύσσεται λιγότερο λογισμικό, |
562 |
αλλά αυτό το λογισμικό θα είναι περισσότερο χρήσιμο. Δεν είναι σαφές αν η |
563 |
συνολική παραγόμενη ικανοποίηση των χρηστών θα είναι μικρότερη· αν όμως |
564 |
είναι, ή αν, τέλος πάντων, θέλουμε να την αυξήσουμε, υπάρχουν άλλοι τρόποι |
565 |
για να ενθαρρύνουμε την ανάπτυξη, ακριβώς κατά τον ίδιο τρόπο που υπάρχουν |
566 |
κι άλλοι τρόποι πέρα από την έγερση σταθμών διοδίων για την χρηματοδότηση |
567 |
των δρόμων. Πριν μιλήσω για το πως μπορεί να γίνει αυτό, θα ήθελα πρώτα να |
568 |
θέσω υπό συζήτηση το πόση τεχνητή ενθάρρυνση χρειάζεται στ' αλήθεια.</p> |
569 |
|
570 |
<h4 id="fun">Ο προγραμματισμός είναι διασκέδαση</h4> |
571 |
<p> |
572 |
Υπάρχουν μερικά είδη δουλειάς όπου λίγοι θα μπούνε εκτός για τα λεφτά· η |
573 |
κατασκευή δρόμων για παράδειγμα. Υπάρχουν άλλα πεδία μελέτης και τέχνης από |
574 |
τα οποία υπάρχουν μικρές πιθανότητες να γίνει κανείς πλούσιος, στα οποία ο |
575 |
κόσμος μπαίνει για τη γοητεία τους ή για την εκλαμβανόμενη αξία που έχουν |
576 |
για την κοινωνία. Παραδείγματα περιλαμβάνουν τη μαθηματική λογική, την |
577 |
κλασσική μουσική και την αρχαιολογία· και την πολιτική οργάνωση των |
578 |
εργαζομένων. Οι άνθρωποι ανταγωνίζονται, πιο πολύ με λύπη παρά με πικρία, |
579 |
για τις λίγες εκατοντάδες διαθέσιμες θέσεις, καμία εκ των οποίων δεν |
580 |
χρηματοδοτείται ικανοποιητικά. Μπορεί ακόμη και να πληρώσουν για μία |
581 |
πιθανότητα να δουλέψουν σε αυτό τον χώρο, αν μπορούν να το αντέξουν.</p> |
582 |
<p> |
583 |
Ένα τέτοιο πεδίο μπορεί να μετατραπεί, εν μία νυκτί, αν αρχίσει να προσφέρει |
584 |
τη δυνατότητα πλουτισμού. Όταν ένας εργαζόμενος γίνει πλούσιος, και οι |
585 |
άλλοι ζητούν την ίδια ευκαιρία. Σύντομα, μπορεί όλοι να ζητούν μεγαλύτερα |
586 |
χρηματικά ποσά για να κάνουν εκείνο που, συνήθιζαν να κάνουν από |
587 |
ευχαρίστηση. Όταν περάσουν ακόμη λίγα χρόνια, όλοι θα κοροϊδεύουν την ιδέα |
588 |
ότι θα μπορούσε ποτέ κανείς να κάνει δουλειά σε αυτό το πεδίο χωρίς παχυλές |
589 |
χρηματικές αμοιβές. Θα συμβουλεύουν τους ανθρώπους που είναι υπεύθυνοι για |
590 |
τον κοινωνικό σχεδιασμό να εξασφαλίσουν ότι αυτές οι αμοιβές είναι εφικτές, |
591 |
εφαρμόζοντας όποια ειδικά προνόμια, δύναμη και μονοπώλια απαιτούνται για να |
592 |
επιτευχθεί αυτό.</p> |
593 |
<p> |
594 |
Αυτή η αλλαγή συνέβη στο πεδίο του προγραμματισμού υπολογιστών κατά τη |
595 |
δεκαετία του 1980. Στη δεκαετία του 1970, υπήρχαν ήδη άρθρα για τον |
596 |
“εθισμό στους υπολογιστές”: οι χρήστες ήταν “συνεχώς |
597 |
συνδεδεμένοι” και είχαν αναπτύξει συνήθειες |
598 |
εκατοντάδων-δολαρίων-ανά-εβδομάδα. Έγινε γενικά αντιληπτό ότι στους |
599 |
ανθρώπους άρεσε ο προγραμματισμός αρκετά συχνά ώστε να διαλύσουν το γάμο |
600 |
τους. Σήμερα, είναι γενική αντίληψη ότι κανένας δεν θα προγραμμάτιζε, παρά |
601 |
μόνον για μια υψηλή αμοιβή. Οι άνθρωποι ξέχασαν αυτό που ήξεραν τότε, παλιά.</p> |
602 |
<p> |
603 |
Αυτό που είναι όντως αλήθεια σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, ότι οι |
604 |
περισσότεροι άνθρωποι θα δουλέψουν σε ένα συγκεκριμένο πεδίο μόνον για μία |
605 |
υψηλή αμοιβή, δεν είναι απαραίτητο να παραμένει πάντα αληθές. Η δυναμική |
606 |
της αλλαγής μπορεί να κινηθεί και αντίστροφα, εάν η κοινωνία προσφέρει μία |
607 |
ώθηση. Αν αφαιρέσουμε τη δυνατότητα μεγάλου πλουτισμού, τότε, μετά από |
608 |
λίγο, όταν οι άνθρωποι θα έχουν επαναπροσαρμόσει τη στάση τους, θα είναι και |
609 |
πάλι πρόθυμοι να δουλέψουν στο πεδίο αυτό για τη χαρά της εκπλήρωσης.</p> |
610 |
<p> |
611 |
Το ερώτημα “Πως μπορούμε να αμοίβουμε τους προγραμματιστές;” |
612 |
γίνεται ευκολότερο όταν συνειδοποιήσουμε ότι δεν τίθεται θέμα να τους |
613 |
πληρώσουμε μία ολόκληρη περιουσία. Είναι πιο εύκολο να τους εξασφαλίσουμε τα |
614 |
προς το ζήν.</p> |
615 |
|
616 |
<h4 id="funding">Χρηματοδότηση του ελεύθερου λογισμικού</h4> |
617 |
<p> |
618 |
Οι οργανισμοί που αμείβουν τους προγραμματιστές δεν χρειάζεται να είναι |
619 |
οίκοι παραγωγής λογισμικού. Υπάρχουν ήδη πολλοί άλλοι οργανισμοί που |
620 |
μπορούν να το κάνουν αυτό.</p> |
621 |
<p> |
622 |
Οι κατασκευαστές υλισμικού το θεωρούν βασικό να υποστηρίζουν την ανάπτυξη |
623 |
λογισμικού, έστω κι αν δεν μπορούν να ελέγχουν τη χρήση του. Το 1970, τα |
624 |
περισσότερα από τα προγράμματά τους ήταν ελεύθερα, διότι δεν ελάμβαναν υπ' |
625 |
όψη τους να τα περιορίσουν. Σήμερα, η αυξανόμενη προθυμία τους να |
626 |
συνενώνονται σε κοινοπραξίες, δείχνει την συνειδητοποίησή τους ότι η κατοχή |
627 |
του λογισμικού δεν αντιπροσωπεύει κάτι πραγματικά σημαντικό γι' αυτούς.</p> |
628 |
<p> |
629 |
Τα πανεπιστήμια διοργανώνουν πολλά έργα προγραμματισμού. Στη σημερινή |
630 |
εποχή, συχνά πωλούν τα αποτελέσματα, αλλά κατά τη δεκαετία του 1970 δεν το |
631 |
έκαναν. Υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι τα πανεπιστήμια θα ανέπτυσσαν ελεύθερο |
632 |
λογισμικό αν δεν δεν τους επιτρέπονταν να πωλούν λογισμικό; Αυτά τα έργα θα |
633 |
μπορούσαν να υποστηριχθούν από τις ίδιες κρατικές συμβάσεις και επιδοτήσεις |
634 |
που, τώρα, στηρίζουν την ανάπτυξη του ιδιόκτητου λογισμικού.</p> |
635 |
<p> |
636 |
Είναι συνηθισμένο σήμερα για τους πανεπιστημιακούς ερευνητές να παίρνουν |
637 |
υποτροφίες για την ανάπτυξη ενός συστήματος, να το αναπτύσσουν μέχρι το |
638 |
σημείο της σχεδόν πλήρους ολοκλήρωσης και να το αποκαλούν |
639 |
“ολοκληρωμένο”, και, στη συνέχεια, να ιδρύουν εταιρείες όπου |
640 |
πραγματικά ολοκληρώνουν το έργο και το καθιστούν χρησιμοποιήσιμο. Ενίοτε, |
641 |
αποκαλούν την μη ολοκληρωμένη έκδοση “δωρεάν”· αν είναι εντελώς |
642 |
διεφθαρμένοι, παίρνουν, αντιθέτως, μία άδεια αποκλειστικότητας από το |
643 |
πανεπιστήμιο. Αυτό δεν αποτελεί μυστικό· το παραδέχονται ανοικτά όλοι οι |
644 |
εμπλεκόμενοι. Κι όμως, αν οι ερευνητές δεν είχαν εκτεθεί στον πειρασμό να |
645 |
κάνουν αυτά τα πράγματα, τότε θα συνέχιζαν ακόμη να κάνουν την έρευνά τους.</p> |
646 |
<p> |
647 |
Οι προγραμματιστές που γράφουν ελεύθερο λογισμικό μπορούν να βιοπορισθούν |
648 |
πουλώντας υπηρεσίες σχετικές με το λογισμικό. Έχω προσληφθεί για να |
649 |
προσαρμόσω το <a href="/software/gcc/">GNU C μεταγλωττιστή</a> σ' ένα νέο |
650 |
υλικό, και για να φτιάξω επεκτάσεις της διεπαφής χρήστη για το <a |
651 |
href="/software/emacs/">GNU Emacs</a>. (Προσφέρω στο κοινό αυτές τις |
652 |
βελτιώσεις, όταν τελειώνουν.) Διδάσκω επίσης σε τάξεις, για το οποίο |
653 |
αμείβομαι.</p> |
654 |
<p> |
655 |
Δεν είμαι ο μόνος που δουλεύω με αυτόν τον τρόπο· υπάρχει τώρα μία |
656 |
πετυχημένη, μεγεθυνόμενη επιχείρηση που δουλεύει μόνο με αυτό τον τρόπο. |
657 |
Υπάρχουν επίσης πολλές άλλες εταιρείες που παρέχουν εμπορική υποστήριξη στο |
658 |
ελεύθερο λογισμικό του συστήματος GNU. Αυτή είναι η απαρχή της βιομηχανίας |
659 |
υποστήριξης του ανεξάρτητου λογισμικού—μία βιομηχανία που θα μπορούσε |
660 |
να γίνει πολύ μεγάλη αν κυριαρχήσει το ελεύθερο λογισμικό. Προσφέρει στους |
661 |
χρήστες μια επιλογή που είναι, εν γένει, μη διαθέσιμη με το ιδιόκτητο |
662 |
λογισμικό, εκτός στους πολύ πλούσιους,</p> |
663 |
<p> |
664 |
Νέοι οργανισμοί σαν το <a href="/fsf/fsf.html">Ίδρυμα Ελεύθερου |
665 |
Λογισμικού</a> μπορούν επίσης να χρηματοδοτήσουν προγραμματιστές. Τα |
666 |
περισσότερα κεφάλαια του Ιδρύματος προέρχονται από χρήστες που αγοράζουν |
667 |
ταινίες μέσω του ταχυδρομείου. Το λογισμικό σε ταινίες είναι ελεύθερο, |
668 |
πράγμα που σημαίνει ότι ο κάθε χρήστης έχει την ελευθερία να το αντιγράφει, |
669 |
να το αλλάζει, αλλά παρόλα ταύτα, πολλοί πληρώνουν για να πάρουν αντίτυπα. |
670 |
(Να θυμάστε ότι ο όρος “ελεύθερο λογισμικό” αναφέρεται στην |
671 |
έννοια της ελευθερίας και όχι στην τιμή.) Μερικοί χρήστες που έχουν ήδη ένα |
672 |
αντίγραφο, παραγγέλλουν ταινίες σαν έναν τρόπο για να κάνουν μια συνεισφορά |
673 |
που αισθάνονται πως αξίζει. Το Ίδρυμα δέχεται επίσης και μεγάλες χορηγίες |
674 |
από κατασκευαστές υπολογιστών.</p> |
675 |
<p> |
676 |
Το Ίδρυμα Ελεύθερου Λογισμικού είναι ένας μη-κερδοσκοπικός οργανισμός και τα |
677 |
έσοδά του δαπανώνται για τη μίσθωση όσο το δυνατόν περισσότερων |
678 |
προγραμματιστών. Αν είχε στηθεί ως επιχείρηση, διανέμοντας το ίδιο ελεύθερο |
679 |
λογισμικό προς το κοινό, έναντι του ίδιου τιμήματος, θα απέδιδε τώρα ένα |
680 |
πολύ καλό επίπεδο διαβίωσης στον ιδρυτή του.</p> |
681 |
<p> |
682 |
Επειδή το Ίδρυμα είναι ένας μη-κερδοσκοπικός οργανισμός, οι προγραμματιστές |
683 |
συνήθως εργάζονται για το Ίδρυμα έναντι της μισής αμοιβής από εκείνη που θα |
684 |
κέρδιζαν αν εργαζόταν κάπου αλλού. Αλλά το κάνουν αυτό διότι είμαστε |
685 |
ελεύθεροι από γραφειοκρατία, και διότι νοιώθουν ικανοποίηση ξέροντας ότι η |
686 |
δουλειά τους δεν θα παρεμποδισθεί από τη χρήση. Πάνω από όλα, το κάνουν |
687 |
αυτό διότι ο προγραμματισμός είναι διασκέδαση. Επιπρόσθετα, εθελοντές έχουν |
688 |
γράψει πολλά προγράμματα για εμάς. (Ακόμη και συγγραφείς τεχνικών δοκιμίων |
689 |
έχουν αρχίσει να προσφέρονται ως εθελοντές.)</p> |
690 |
<p> |
691 |
Αυτό επιβεβαιώνει ότι ο προγραμματισμός είναι ανάμεσα στα πιο γοητευτικά |
692 |
πεδία, μαζί με τη μουσική και την τέχνη. Δεν χρειάζεται να φοβόμαστε ότι |
693 |
κανένας δεν θα θέλει να προγραμματίσει.</p> |
694 |
|
695 |
<h4 id="owe">Τι οφείλουν οι χρήστες προς τους προγραμματιστές;</h4> |
696 |
<p> |
697 |
Υπάρχει καλός λόγος για τους χρήστες του λογισμικού να νοιώθουν μια ηθική |
698 |
υποχρέωση να συνεισφέρουν στη στήριξή του. Οι προγραμματιστές ελεύθερου |
699 |
λογισμικού συνεισφέρουν στις καθημερινές δραστηριότητες των χρηστών, οπότε |
700 |
είναι δίκαιο, αλλά και μέσα στο μακροπρόθεσμο συμφέρον των χρηστών, να τους |
701 |
δώσουν χρήματα για να συνεχίσουν.</p> |
702 |
<p> |
703 |
Από την άλλη, αυτό δεν ισχύει για τους προγραμματιστές ιδιόκτητου |
704 |
λογισμικού, αφού ο παρεμποδισμός αξίζει την τιμωρία, παρά την επιβράβευση.</p> |
705 |
<p> |
706 |
Έχουμε, λοιπόν, ένα παράδοξο: ο προγραμματιστής χρήσιμου λογισμικού έχει |
707 |
δικαίωμα να λάβει την υποστήριξη των χρηστών, αλλά η οποιαδήποτε προσπάθεια |
708 |
μετατροπής αυτής της ηθικής υποχρέωσης σε ένα προαπαιτούμενο, καταστρέφει τη |
709 |
βάση της ίδιας της υποχρέωσης. Ένας προγραμματιστής μπορεί είτε να αξίζει |
710 |
μία επιβράβευση, είτε να τη ζητήσει, αλλά όχι και τα δύο.</p> |
711 |
<p> |
712 |
Πιστεύω ότι ένας ηθικός προγραμματιστής που βρίσκεται αντιμέτωπος με αυτό το |
713 |
παράδοξο, πρέπει να ενεργεί με τρόπο που να αξίζει την επιβράβευση, αλλά θα |
714 |
πρέπει, επίσης, να ζητά ένθερμα την υποστήριξη των χρηστών υπό μορφή |
715 |
εθελοντικών δωρεών. Τελικά, οι χρήστες θα μάθουν να στηρίζουν τους |
716 |
προγραμματιστές χωρίς εξαναγκασμό, ακριβώς όπως έμαθαν να υποστηρίζουν το |
717 |
δημόσιο ραδιόφωνο και τους δημόσιους τηλεοπτικούς σταθμούς.</p> |
718 |
|
719 |
<h3 id="productivity">Τι είναι η παραγωγικότητα του λογισμικού; </h3> |
720 |
<p> |
721 |
Αν το λογισμικό ήταν ελεύθερο, και πάλι θα υπήρχαν προγραμματιστές, αλλά, |
722 |
ίσως, λιγότεροι από αυτούς. Θα ήταν αυτό κάτι κακό για την κοινωνία;</p> |
723 |
<p> |
724 |
Όχι απαραίτητα. Σήμερα, τα αναπτυγμένα έθνη έχουν λιγότερους γεωργούς απ' |
725 |
όσους είχαν το 1900, αλλά αυτό δεν το θεωρούμε κακό για την κοινωνία, διότι |
726 |
αυτοί οι λιγότεροι παράγουν περισσότερη τροφή για τους καταναλωτές από όση |
727 |
κατάφερναν να παράγουν οι περισσότεροι. Το αποκαλούμε αυτό αυξημένη |
728 |
παραγωγικότητα. Το ελεύθερο λογισμικό θα χρειαζόταν πολύ λιγότερους |
729 |
προγραμματιστές για να ικανοποιήσει τη ζήτηση, λόγω της αυξημένης |
730 |
παραγωγικότητας του λογισμικού σε όλα τα επίπεδα:</p> |
731 |
|
732 |
<ul> |
733 |
<li> Ευρύτερη χρήση του κάθε προγράμματος που αναπτύσσεται.</li> |
734 |
<li> Η ικανότητα προσαρμογής ήδη υπαρχόντων προγραμμάτων για παραμετροποίηση, |
735 |
αντί να ξαναρχίζει κανείς από την αρχή.</li> |
736 |
<li> Καλύτερη εκπαίδευση των προγραμματιστών.</li> |
737 |
<li> Η εξάλειψη των διπλότυπων προσπαθειών ανάπτυξης.</li> |
738 |
</ul> |
739 |
|
740 |
<p> |
741 |
Εκείνοι που αντιτίθενται στη συνεργασία ισχυριζόμενοι ότι αυτό θα κατέληγε |
742 |
στην απασχόληση λιγότερων προγραμματιστών, είναι ουσιαστικά αντίθετοι στην |
743 |
αυξημένη παραγωγικότητα. Και όμως, αυτοί οι άνθρωποι δέχονται συνήθως τη |
744 |
γενικώς διαδεδομένη άποψη ότι η βιομηχανία λογισμικού χρειάζεται μια |
745 |
αυξημένη παραγωγικότητα. Πώς γίνεται αυτό;</p> |
746 |
<p> |
747 |
Η “παραφωφικότητα του λογισμικού” μπορεί να σημαίνει δύο |
748 |
διαφορετικά πράγματα: την συνολική παραγωγικότητα όλης της ανάπτυξης |
749 |
λογισμικού, ή την παραγωγικότητα των μεμονωμένων έργων. Η συνολική |
750 |
παραγωγικότητα είναι εκείνη που η κοινωνία θα ήθελε να βελτιώσει και ο πιο |
751 |
άμεσος τρόπος για να το πετύχει αυτό είναι η εξάλειψη των τεχνητών εμποδίων |
752 |
για τη συνεργασία, τα οποία τη μειώνουν. Αλλά οι ερευνητές που μελετούν |
753 |
αυτό το πεδίο της “παραγωγικότητας του λογισμικού” εστιάζονται |
754 |
μόνο στη δεύτερη, περιορισμένη, έννοια του όρου, όπου η βελτίωση απαιτεί |
755 |
δύσκολες τεχνικές προόδους.</p> |
756 |
|
757 |
<h3 id="competition">Είναι ο ανταγωνισμός αναπόφευκτος;</h3> |
758 |
<p> |
759 |
Είναι αναπόφευκτο ότι οι άνθρωποι θα προσπαθούν να ανταγωνίζονται, για να |
760 |
ξεπεράσουν τους αντιπάλους τους στην κοινωνία; Ίσως ναι. Ο ανταγωνισμός, |
761 |
όμως, αυτός καθαυτός, δεν είναι κακός· το βλαβερό πράγμα είναι η |
762 |
<em>μάχη</em>.</p> |
763 |
<p> |
764 |
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να ανταγωνίζεται κανείς. Ο ανταγωνισμός μπορεί να |
765 |
συνίσταται στο να προσπαθούμε να καταφέρουμε ακόμη περισσότερα, να |
766 |
ξεπεράσουμε αυτό που άλλοι έχουν κάνει. Για παράδειγμα, στις παλιές μέρες, |
767 |
υπήρχε ανταγωνισμός ανάμεσα στους μάγους του |
768 |
προγραμματισμού—ανταγωνισμός για το ποιος θα μπορούσε να οδηγήσει τον |
769 |
υπολογιστή να κάνει το πιο αξιοθαύμαστο πράγμα, ή για το ποιος θα έφτιαχνε |
770 |
το πιο μικρό ή το πιο ταχύ πρόγραμμα για μία δεδομένη δουλειά. Αυτού του |
771 |
είδους ο ανταγωνισμός μπορεί να αποβεί εις όφελος όλων, <em>εφόσον</em> |
772 |
διατηρείται το πνεύμα της αθλητικής άμιλλας.</p> |
773 |
<p> |
774 |
Ο δημιουργικός ανταγωνισμός επαρκεί για να κάνει τους ανθρώπους να |
775 |
καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες. Αρκετοί άνθρωποι συναγωνίζονται για το |
776 |
ποιος θα είναι ο πρώτος που θα έχει επισκεφθεί όλες τις χώρες της γης· |
777 |
μερικοί ξοδεύουν μέχρι και περιουσίες στην προσπάθειά τους να το πετύχουν. |
778 |
Δεν χρηματίζουν, όμως, τους καπετάνιους των πλοίων για να ξεφορτώσουν τους |
779 |
ανταγωνιστές τους σε κάποιο ερημικό νησί. Ικανοποιούνται με το να αφήνουν |
780 |
τον καλύτερο να κερδίζει.</p> |
781 |
<p> |
782 |
Ο ανταγωνισμός μετατρέπεται σε μάχη όταν οι ανταγωνιστές αρχίζουν να |
783 |
προσπαθούν να εμποδίσουν ο ένας τον άλλον, αντί να προοδεύουν οι ίδιοι |
784 |
τους—όταν το “Άσε τον καλύτερο να κερδίσει” δίνει τη θέση |
785 |
του στο “Άσε εμένα να κερδίσω, είτε είμαι ο καλύτερος είτε όχι.” |
786 |
Το ιδιόκτητο λογισμικό είναι επιβλαβές, όχι γιατί είναι μια μορφή |
787 |
ανταγωνισμού, αλλά επειδή είναι μια μορφή μάχης ανάμεσα σε πολίτες της |
788 |
κοινωνίας μας.</p> |
789 |
<p> |
790 |
Ο ανταγωνισμός στις επιχειρήσεις δεν σημαίνει απαραίτητα μάχη. Για |
791 |
παράδειγμα, όταν δύο μανάβικα ανταγωνίζονται, η όλη τους προσπάθεια έγκειται |
792 |
στη βελτίωση των υπηρεσιών τους, και όχι στο να υποσκάψουν τον αντίπαλο. |
793 |
Αυτό, όμως, δεν αποδεικνύει κάποια ιδιαίτερη δέσμευση σε μία επιχειρηματική |
794 |
ηθική· μάλλον, υπάρχει μικρό περιθώριο για μάχες σε αυτό το είδος |
795 |
επιχείρησης, εκτός από τη φυσική βία. Δεν μοιράζονται, όμως, όλα τα είδη |
796 |
επιχείρησης αυτό το χαρακτηριστικό. Η παρακράτηση πληροφοριών που θα |
797 |
μπορούσαν να βοηθήσουν τους πάντες να προοδεύσουν, συνιστά μια μορφή μάχης.</p> |
798 |
<p> |
799 |
Η επιχειρηματική ιδεολογία δεν προετοιμάζει τους ανθρώπους να αντισταθούν |
800 |
στον πειρασμό να μάχονται τον ανταγωνισμό. Μερικές μορφές μάχης έχουν |
801 |
απαγορευθεί από τους αντιμονοπωλιακούς νόμους, τους νόμους για την αλήθεια |
802 |
στη διαφήμιση, κ.ο.κ., αλλά, αντί να το γενικεύσουν αυτό σε μία επί της |
803 |
αρχής απόρριψη του μάχεσθαι, γενικότερα, τα εκτελεστικά στελέχη επινοούν |
804 |
άλλες μορφές μάχης οι οποίες δεν απαγορεύονται ρητά. Η κοινωνία σπαταλά |
805 |
τους πόρους της, αφειδώς, στο οικονομικό αντίστοιχο ενός φατριαστικού |
806 |
εμφύλιου πολέμου.</p> |
807 |
|
808 |
<h3 id="communism">“Γιατί δεν μετακομίζεις στη Ρωσία;”</h3> |
809 |
<p> |
810 |
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οποιοσδήποτε υποστηρικτής κάτι άλλου εκτός από τις |
811 |
πιο ακραίες μορφές της laissez-faire ιδιοτέλειας, έχει ακούσει συχνά αυτή |
812 |
την κατηγορία. Για παράδειγμα, αυτό προσάπτεται ενάντια στους υποστηρικτές |
813 |
ενός εθνικού συστήματος υγείας, σαν εκείνα που συναντά κανείς σε όλες τις |
814 |
άλλες βιομηχανικές χώρες του ελεύθερου κόσμου. Προσάπτεται ενάντια στους |
815 |
υποστηρικτές της δημόσιας υποστήριξης για τις τέχνες, η οποία είναι επίσης |
816 |
πανταχού παρούσα στα ανεπτυγμένα έθνη. Η ιδέα ότι οι πολίτες θα μπορούσαν |
817 |
να έχουν οποιαδήποτε υποχρέωση έναντι του γενικού καλού ταυτίζεται στην |
818 |
Αμερική με τον Κομμουνισμό. Αλλά, πόσο όμοιες είναι αυτές οι ιδέες;</p> |
819 |
<p> |
820 |
Ο Κομμουνισμός, έτσι όπως εφαρμόσθηκε στην Σοβιετική Ένωση, ήταν ένα σύστημα |
821 |
κεντρικού ελέγχου όπου όλες οι δραστηριότητες ήταν ρυθμιζόμενες, υποτίθεται |
822 |
προς χάρη του κοινού καλού, αλλά στην πραγματικότητα προς χάρη των μελών του |
823 |
Κομμουνιστικού κόμματος. Και όπου κάθε εξοπλισμός με δυνατότητα αντιγραφής |
824 |
ήταν υπό στενή φύλαξη, για να εμποδίζεται η παράνομη αντιγραφή.</p> |
825 |
<p> |
826 |
Το Αμερικανικό σύστημα πνευματικών δικαιωμάτων στο λογισμικό, ασκεί κεντρικό |
827 |
έλεγχο πάνω στη διανομή ενός προγράμματος και φυλάσσει τις συσκευές |
828 |
αντιγραφής με αυτόματα σχήματα προστασίας-κατά-της-αντιγραφής, ούτως ώστε να |
829 |
εμποδίζει την παράνομη αντιγραφή.</p> |
830 |
<p> |
831 |
Σε αντίθεση, εγώ εργάζομαι για να φτιάξω ένα σύστημα όπου οι άνθρωποι είναι |
832 |
ελεύθεροι να αποφασίζουν για τις ενέργειές τους· ειδικότερα, ελεύθεροι να |
833 |
βοηθούν τους γείτονές τους, κι ελεύθεροι να τροποποιούν και να βελτιώνουν τα |
834 |
εργαλεία που χρησιμοποιούν στην καθημερινή τους ζωή. Ένα σύστημα βασισμένο |
835 |
στην εθελοντική συνεργασία και στην αποκέντρωση.</p> |
836 |
<p> |
837 |
Έτσι, αν πρέπει να κρίνουμε τις απόψεις ανάλογα με την ομοιότητά τους με τον |
838 |
Ρωσικό Κομμουνισμό, τότε είναι οι ιδιοκτήτες λογισμικού αυτοί που είναι οι |
839 |
Κομμουνιστές.</p> |
840 |
|
841 |
<h3 id="premises">Το ερώτημα περί των παραδοχών</h3> |
842 |
<p> |
843 |
Σε αυτό το άρθρο κάνω την παραδοχή ότι ένας χρήστης λογισμικού δεν είναι |
844 |
λιγότερο σημαντικός από έναν δημιουργό, αλλά ούτε και από τον εργοδότη του |
845 |
δημιουργού. Με άλλα λόγια, τα συμφέροντά τους και οι ανάγκες τους έχουν το |
846 |
ίδιο βάρος, όταν πρόκειται να αποφασίσουμε για το ποιος δρόμος δράσης είναι |
847 |
ο καλύτερος.</p> |
848 |
<p> |
849 |
Αυτή η παραδοχή δεν είναι γενικά παραδεκτή. Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο |
850 |
εργοδότης ενός δημιουργού είναι ουσιωδώς πιο σημαντικός από οποιονδήποτε |
851 |
άλλον. Αυτοί λένε, για παράδειγμα, ότι ο σκοπός της ύπαρξης ιδιοκτητών |
852 |
λογισμικού είναι για να δώσουμε στον εργοδότη του δημιουργού το πλεονέκτημα |
853 |
που του αξίζει—ανεξάρτητα από το πως αυτό μπορεί να επηρεάσει την |
854 |
κοινωνία.</p> |
855 |
<p> |
856 |
Δεν έχει νόημα να αποδείξει κανείς, ή να καταρρίψει, αυτές τις παραδοχές. Η |
857 |
απόδειξη απαιτεί την ύπαρξη κοινών παραδοχών. Οπότε, τα περισσότερα από |
858 |
αυτά που έχω να πω απευθύνονται σε εκείνους που μοιράζονται από κοινού τις |
859 |
ίδιες παραδοχές που χρησιμοποιώ, ή τουλάχιστον, ενδιαφέρονται για το ποιες |
860 |
είναι οι επιπτώσεις τους. Για όσους πιστεύουν πως οι ιδιοκτήτες είναι πιο |
861 |
σημαντικοί από οποιονδήποτε άλλον, αυτό το άρθρο είναι, απλούστατα, |
862 |
μη-σχετικό.</p> |
863 |
<p> |
864 |
Αλλά γιατί ένας μεγάλος αριθμός Αμερικανών να αποδέχεται μια παραδοχή που |
865 |
εξυψώνει σε σημασία κάποιους ανθρώπους υπεράνω οποιουδήποτε άλλου; Εν μέρει |
866 |
λόγω της πεποίθησης ότι αυτή η παραδοχή είναι τμήμα των νομικών παραδόσεων |
867 |
της Αμερικανικής κοινωνίας. Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν πως η αμφισβήτηση |
868 |
της παραδοχής αυτής ισοδυναμεί με αμφισβήτηση της ίδιας της βάσης της |
869 |
κοινωνίας.</p> |
870 |
<p> |
871 |
Είναι σημαντικό για τους ανθρώπους αυτούς να γνωρίζουν πως αυτή η παραδοχή |
872 |
δεν αποτελεί τμήμα της νομικής μας παράδοσης. Ποτέ δεν αποτέλεσε.</p> |
873 |
<p> |
874 |
Έτσι, το Σύνταγμα λέει ότι ο σκοπός των πνευματικών δικαιωμάτων<sup><a |
875 |
href="#TransNote1">[1]</a></sup> είναι να “προωθεί την Πρόοδο της |
876 |
Επιστήμης και των χρήσιμων Τεχνών.” Το Ανώτατο Δικαστήριο γνωμοδότησε |
877 |
σχετικά με αυτό, δηλώνοντας στη νομική διαμάχη <em>Fox Film εναντίον |
878 |
Doyal</em>· ότι “Το μοναδικό συμφέρον των Ηνωμένων Πολιτειών και ο |
879 |
πρωταρχικός σκοπός της παροχής του μονοπωλίου των πνευματικών δικαιωμάτων |
880 |
έγκειται στα γενικά οφέλη που προσπορίζεται η κοινωνία από τα έργα των |
881 |
δημιουργών.”</p> |
882 |
<p> |
883 |
Δεν απαιτείται να συμφωνούμε με το Σύνταγμα ή με το Ανώτατο Δικαστήριο. |
884 |
(Έναν καιρό και τα δύο παρέβλεπαν τη δουλεία.) Έτσι οι θέσεις τους δεν |
885 |
καταρρίπτουν την παραδοχή της ανωτερότητας του ιδιοκτήτη. Αλλά ελπίζω ότι η |
886 |
επίγνωση πως αυτή είναι μια υπόθεση της ακραίας δεξιάς πτέρυγας παρά μια |
887 |
παραδοσιακά αναγνωριζόμενη, θα αδυνατίσει την ελκυστικότητά της.</p> |
888 |
|
889 |
<h3 id="conclusion">Συμπέρασμα</h3> |
890 |
<p> |
891 |
Θα θέλαμε να σκεφτούμε ότι η κοινωνία μας ενθαρρύνει το να βοηθάμε το |
892 |
γείτονά μας· αλλά κάθε φορά που επιβραβεύουμε κάποιους για τακτικές |
893 |
παρεμπόδισης, ή τους θαυμάζουμε για τον πλούτο που απέκτησαν με αυτό τον |
894 |
τρόπο, στέλνουμε το αντίθετο μήνυμα.</p> |
895 |
<p> |
896 |
Η συσσώρευση λογισμικού αποτελεί μία μορφή της γενικότερης προθυμίας μας να |
897 |
αδιαφορούμε για το καλό της κοινωνίας προς όφελος του ατομικού μας κέρδους. |
898 |
Μπορούμε να διακρίνουμε αυτή την έλλειψη σεβασμού από τον Ronald Reagan στον |
899 |
Dick Cheney, από την Exxon στην Enron, από τις καταρρέουσες τράπεζες στα |
900 |
καταρρέοντα σχολεία. Μπορούμε να την μετρήσουμε με το μέγεθος του άστεγου |
901 |
πληθυσμού και του έγκλειστου στη φυλακή πληθυσμού. Το αντικοινωνικό πνεύμα |
902 |
τρέφεται από τον εαυτό του, διότι όσο περισσότερο βλέπουμε ότι οι άλλοι |
903 |
άνθρωποι δεν θα μας βοηθήσουν, τόσο περισσότερο μας μοιάζει περιττό να τους |
904 |
βοηθήσουμε και εμείς. Οπότε, η κοινωνία παρακμάζει σε μια ζούγκλα.</p> |
905 |
<p> |
906 |
Αν δεν θέλουμε να ζούμε σε μια ζούγκλα, πρέπει να αλλάξουμε την στάση μας. |
907 |
Πρέπει να αρχίσουμε να στέλνουμε το μήνυμα ότι ένας καλός πολίτης είναι |
908 |
εκείνος που συνεργάζεται όταν χρειάζεται, και όχι εκείνος που είναι |
909 |
πετυχημένος στο να παίρνει από τους άλλους. Ελπίζω ότι το κίνημα ελεύθερου |
910 |
λογισμικού θα συνεισφέρει ως προς το εξής: σε τουλάχιστον έναν τομέα, θα |
911 |
αντικαταστήσουμε τη ζούγκλα με ένα πιο αποδοτικό σύστημα, το οποίο |
912 |
ενθαρρύνει την εθελοντική συνεργασία και βασίζεται πάνω σε αυτήν.</p> |
913 |
|
914 |
|
915 |
<h3 id="footnotes">Υποσημειώσεις</h3> |
916 |
|
917 |
<ol> |
918 |
<li id="f1">Η λέξη “ελεύθερο” στο “ελεύθερο λογισμικό” |
919 |
αναφέρεται στην έννοια της ελευθερίας, και όχι στην τιμή· η τιμή που |
920 |
πληρώνει κανείς για ένα αντίγραφο ενός ελεύθερου προγράμματος μπορεί να |
921 |
είναι μηδέν, ή μια μικρή τιμή, ή (σπάνια) μια πολύ υψηλή τιμή.</li> |
922 |
|
923 |
<li id="f2">Οι έννοιες της ρύπανσης και της κυκλοφοριακής συμφόρησης δεν αλλοιώνουν αυτό |
924 |
το συμπέρασμα. Αν επιθυμούμε να κάνουμε την οδήγηση ποιο δαπανηρή για να |
925 |
αποθαρρύνουμε γενικά την οδήγηση, είναι αντιπαραγωγικό να το κάνουμε με τη |
926 |
χρήση σταθμών διοδίων, που συνεισφέρουν τόσο στη ρύπανση, όσο και στη |
927 |
συμφόρηση. Ένας φόρος επί των καυσίμων είναι πολύ καλύτερος. Παρομοίως, η |
928 |
επιθυμία για βελτίωση της ασφάλειας μέσω του περιορισμού της μέγιστης |
929 |
ταχύτητας δεν έχει σημασία. Ένας δρόμος με ελεύθερη πρόσβαση βελτιώνει τη |
930 |
μέση ταχύτητα μέσω της αποφυγής στάσεων και καθυστερήσεων, για οποιοδήποτε |
931 |
δεδομένο όριο ταχύτητας.</li> |
932 |
|
933 |
<li id="f3">Θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα υπολογιστή ως ένα |
934 |
επιβλαβές πράγμα που δεν θα έπρεπε να είναι καθόλου διαθέσιμο, όπως η βάση |
935 |
δεδομένων προσωπικών πληροφοριών Lotus Marketplace, που αποσύρθηκε από τη |
936 |
λιανική λόγω δημόσιας αποδοκιμασίας. Τα περισσότερα από αυτά που λέω δεν |
937 |
εφαρμόζονται σε αυτή την περίπτωση, αλλά έχει πολύ λίγο νόημα να |
938 |
επιχειρηματολογούμε για την ύπαρξη ενός ιδιοκτήτη με βάση το σκεπτικό ότι ο |
939 |
ιδιοκτήτης θα κάνει το πρόγραμμα λιγότερο διαθέσιμο. Ο ιδιοκτήτης δεν θα το |
940 |
κάνει <em>απολύτως</em> μη διαθέσιμο, όπως θα μπορούσε κάποιος να εύχεται |
941 |
στην περίπτωση ενός προγράμματος του οποίου η χρήση θεωρείται καταστρεπτική.</li> |
942 |
</ol> |
943 |
|
944 |
<hr /> |
945 |
<blockquote id="fsfs"><p>Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύεται στην <a |
946 |
href="http://shop.fsf.org/product/free-software-free-society/"><cite>Ελεύθερο |
947 |
Λογισμικό, Ελεύθερη Κοινωνία: Tα Επιλεγμένα Δοκίμια του Richard |
948 |
M. Stallman</cite></a>.</p></blockquote> |
949 |
|
950 |
<div class="translators-notes"> |
951 |
|
952 |
<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> |
953 |
<b>Σημειώσεις του μεταφραστή</b>: |
954 |
<ol> |
955 |
<li id="TransNote1">“πνευματικά δικαιώματα”: μετάφραση του |
956 |
πηγαίου όρου “copyright”.</li> |
957 |
</ol></div> |
958 |
</div> |
959 |
|
960 |
<!-- for id="content", starts in the include above --> |
961 |
<!--#include virtual="/server/footer.el.html" --> |
962 |
<div id="footer"> |
963 |
<div class="unprintable"> |
964 |
|
965 |
<p>Παρακαλούμε στείλτε ερωτήσεις για τα ΙΕΛ & GNU στο <a |
966 |
href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a>. Υπάρχουν επίσης <a |
967 |
href="/contact/">άλλοι τρόποι για να επικοινωνήσετε</a> με το ΙΕΛ. Ανενεργοί |
968 |
σύνδεσμοι και άλλες διορθώσεις ή προτάσεις μπορούν να σταλούν στο <a |
969 |
href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> |
970 |
|
971 |
<p> |
972 |
<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, |
973 |
replace it with the translation of these two: |
974 |
|
975 |
We work hard and do our best to provide accurate, good quality |
976 |
translations. However, we are not exempt from imperfection. |
977 |
Please send your comments and general suggestions in this regard |
978 |
to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> |
979 |
|
980 |
<web-translators@gnu.org></a>.</p> |
981 |
|
982 |
<p>For information on coordinating and submitting translations of |
983 |
our web pages, see <a |
984 |
href="/server/standards/README.translations.html">Translations |
985 |
README</a>. --> |
986 |
Εργαζόμαστε σκληρά και κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε για να παρέχουμε |
987 |
ακριβείς, καλής ποιότητας μεταφράσεις. Ωστόσο, δεν εξαιρούμαστε από |
988 |
ατέλειες. Παρακαλούμε, στείλτε τα σχόλιά σας και τις γενικές παρατηρήσεις |
989 |
σας σχετικά με αυτό το θέμα στο <a |
990 |
href="mailto:web-translators@gnu.org"><web-translators@gnu.org></a>.</p><p>Για |
991 |
πληροφορίες σχετικά με το συντονισμό και την υποβολή μεταφράσεων των |
992 |
ιστοσελίδων μας, δείτε το <a |
993 |
href="/server/standards/README.translations.html">Μεταφράσεις ΔΙΑΒΑΣΕΜΕ</a>.</p> |
994 |
</div> |
995 |
|
996 |
<p>Πνευματικά δικαιώματα:<br /> |
997 |
Copyright © 1991, 1992, 1998, 2000, 2001, 2006, 2007, 2010, 2017, 2018, |
998 |
2020 Free Software Foundation, Inc. (Ίδρυμα Ελεύθερου Λογισμικού)</p> |
999 |
|
1000 |
<p>Αυτή η σελίδα διατίθεται υπό την άδεια: <a rel="license" |
1001 |
href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.el">Creative |
1002 |
Commons Αναφορά Δημιουργού-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές</a>.</p> |
1003 |
|
1004 |
<!--#include virtual="/server/bottom-notes.el.html" --> |
1005 |
<div class="translators-credits"> |
1006 |
|
1007 |
<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> |
1008 |
<p><strong>Αρχική μετάφραση στα ελληνικά:</strong> <a |
1009 |
href="https://savannah.gnu.org/users/kosmous">Κώστας Μουσαφείρης</a> (2013) |
1010 |
<br/>Συντήρηση / επικαιροποίηση: <a |
1011 |
href="https://savannah.gnu.org/users/gzarkadas">Γεώργιος Μ. Ζαρκάδας</a> |
1012 |
(2015) |
1013 |
</p></div> |
1014 |
|
1015 |
<p class="unprintable"><!-- timestamp start --> |
1016 |
Ενημερώθηκε: |
1017 |
|
1018 |
$Date: 2021/09/09 09:33:19 $ |
1019 |
|
1020 |
<!-- timestamp end --> |
1021 |
</p> |
1022 |
</div> |
1023 |
</div> |
1024 |
<!-- for class="inner", starts in the banner include --> |
1025 |
</body> |
1026 |
</html> |