Ortografia: użycie łącznika - wybrane zagadnienia

Dla przypomnienia: od czasu do czasu pojawiają się tutaj wpisy ortograficzne, bo mam nadzieję, że ta seria może pomóc osobom nieświadomym pewnych reguł. W końcu jeśli pisać bloga  - to poprawnie ;)

Dziś zaglądamy do Wielkiego Słownika Języka Polskiego PWN w celu zapoznania się z niektórymi regułami dotyczącymi użycia łącznika. Wiele rzeczy z tego działu umiemy instynktownie poprawnie zastosować, dlatego wybrałam tylko te zagadnienia, które czasem mogą wprawiać w konsternację lub, po prostu, w ramach ciekawostki.

Zacznijmy od tego, że "w języku polskim wszystkie przedrostki — rodzime i obce — pisze się łącznie z wyrazami pospolitymi" (klik), np. anormalny, antykoncepcja, arcybiskup, eksmąż, ekstraklasa, hiperdźwiękowy, maksispódnica, midispódnica, minirecenzja, okołoziemski, ponadczasowy, postkomunistyczny, pseudoartysta, ultrakrótki, napigmentowany (znacznie więcej przykładów pod podanym linkiem).

"UWAGA: Należy odróżnić przedrostek około- (= wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś), pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. okołorównikowy, od partykuły około (= mniej więcej, w przybliżeniu), pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np. około godzinny postój, około dwuipółgodzinny wykład, ceny paliwa wzrosły około trzykrotnie." (klik)

ALE, jest kilka wyjątków od powyższej reguły:

1.

"PISOWNIA WYRAZÓW TYPU pseudo-Polak, eks-Amerykanin

[183] Wymienione w tytule przedrostki pisze się zawsze łącznie z rzeczownikami i przymiotnikami, które nie są nazwami własnymi. W wypadku połączenia tych przedrostków z nazwami własnymi: nazwiskami, nazwami członków narodów, nazwami państw itp., czyli wyrazami pisanymi wielką literą, po tych przedrostkach stosuje się łącznik, np.

arcy-Europejczyk, eks-Amerykanin (= były Amerykanin), post-Jugosławia, pseudo-Polak, super-Polak, ultra-Murzyn." (klik)

2.

"PISOWNIA POŁĄCZEŃ WYRAZOWYCH Z CZŁONAMI niby-, quasi-

[188] W połączeniach tych stosuje się łącznik, np.

niby-Amerykanin, niby-artysta, niby-człowiek, niby-Francuz, niby-gotyk, niby-ludowy, niby-orientalny, niby-romantycznie, quasi-deficyt, quasi-nauka, quasi-opiekun, quasi-Polak, quasi-umysłowy.

UWAGA 1: Niby w terminach przyrodniczych pisze się łącznie, np. nibybłona, nibyjagoda, nibykłos, nibyliść, nibynóżki, nibytorebka, podobnie jak w terminie astronomicznym nibygwiazda.

UWAGA 2: Należy odróżnić cząstkę niby-, pisaną z łącznikiem, wskazującą na pozory bycia kimś lub czymś innym, np. niby-demokratyczny (= pozornie demokratyczny) — od przyimka niby (pisanego rozłącznie), występującego w funkcji porównawczej: miękki niby gąbka, postać niby nieznajoma, ale głos nieobcy." (klik)

Coś, co dla większości jest oczywiste, ale widywałam na blogach błędy z tej kategorii:

"PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU biało-czerwony

[186] Przymiotniki złożone z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo piszemy zawsze z łącznikiem. Wyznacznikiem formalnym może tu być spójnik i, który podstawiamy zamiast łącznika. Np. flaga biało-czerwona (biała i czerwona), Akademia Górniczo-Hutnicza (górnicza i hutnicza), kraj przemysłowo-rolniczy (przemysłowy i rolniczy). Tak samo z łącznikiem piszemy przymiotniki złożone z więcej niż dwóch członów równorzędnych, np. biało-czerwono-niebieski (= i biały, i czerwony, i niebieski), słownik polsko-francusko-hiszpańsko-włoski, a także przymiotniki trójczłonowe, w których dwa pierwsze człony są bliższym określeniem trzeciego, np. staro-cerkiewno-słowiański (= starocerkiewna gałąź języków słowiańskich), północno-wschodnio-polski (= dotyczący Polski północno-wschodniej)." (klik)

" INNE PRZYKŁADY PISOWNI Z ŁĄCZNIKIEM

Ponadto stosuje się łącznik:

[189] 53.1.1. W parach wyrazów podobnie brzmiących występujących zawsze razem, mających charakter zestawień równorzędnych np.

czary-mary, esy-floresy, gadu-gadu, hokus-pokus, kogel-mogel, koszałki-opałki, łapu-capu, pif-paf!, rach-ciach, raz-dwa (=szybko), stuku-puku, szuru-buru.

53.1.2. W parach wyrazów mających charakter tautologii, np. aby-aby, ani-ani, baba-jaga, baba-jędza, tuż-tuż. (klik)

[190] 53.2. W wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem, np.

mało- i średniorolny, jedno- i dwutygodniowe wczasy, krótko- i długoterminowy kredyt. (klik)

[191] 53.3. W wyrazach złożonych z liczbą lub literą w pierwszej części, np.

3-majowy, 10-złotowy, XX-lecie, 20-lecie, 80-letni;

n-liniowy, x-procentowy, po raz n-ty. (klik)

[192] 53.4. W przeciwstawieniach logicznych, w których człon drugi jest pisany wielką literą, np.

nie-Polak, nie-Turek, nie-Molierowska (komedia), nie-Szekspirowski (dramat) (klik)

[193] 53.5. Dla zaznaczenia granicy między podstawą słowotwórczą i przyrostkiem w wyrazach utworzonych od skrótowców, np.

PTTK-owski, PSL-owiec (ale: petetekowski, peeselowiec),

oraz przed końcówką fleksyjną w odmiennych skrótowcach, np.

PWN-u, PWN-owi, PWN-em, PWN-ie. (klik)

[195] 53.7. W wyrazach złożonych z liczebnika pół i rzeczownika, który jest nazwą własną:

pół-Polka, pół-Meksykanin,

ale: pół Polka, pół Francuzka, np. Moja sąsiadka jest pół Polką, pół Francuzką (= w połowie Polką, w połowie Francuzką). (klik)"

Ortografia. Forma zaimkowa -ń z przyimkami. Pisownia wyrażeń zaimkowych.

Dzisiaj mały przerywnik ortograficzny. Oczywiście bezczelnie wklejam wybrane zasady z Wielkiego Słownika Ortograficznego PWN.

"PISOWNIA FORMY ZAIMKOWEJ -ń Z PRZYIMKAMI

Forma zaimkowa -ń nie stanowi samodzielnej sylaby. Z przyimkami pisze się ją łącznie, np.

nań    = na niego,

nadeń     = nad niego,

przedeń    = przed niego,

przezeń    = przez niego,

weń    = w niego,

zeń    = z niego.

 

UWAGA: Powyższe formy dopuszczalne są tylko w rodzaju męskim." (ŹRÓDŁO)

"34. PISOWNIA WYRAŻEŃ ZAIMKOWYCH

Połączenia zaimka i następującej po nim innej części mowy to wyrażenia zaimkowe. Pisze się je rozdzielnie, np.

co chwila, co dzień, co godzina, co miesiąc, co niedziela, co rok, co roku, co tydzień, co wieczór;

co do (tego), co gorsza, co gorsze, co najmniej, co prędzej, co tchu, co za (przygoda), czym prędzej, kto zacz, tym bardziej, tym gorzej, tym lepiej.

 

WYJĄTKI: Odstępstwem od tej zasady jest pisownia łączna wyrażeń zaimkowych będących zrostami: coraz, toteż (= więc), tymczasem, oraz złożeniami: cogodzinny, comiesięczny, coroczny, cotygodniowy, codziennie, corocznie, cotygodniowo." (ŹRÓDŁO)

 

 

Ortografia: pisownia łączna i rozdzielna wyrażeń przyimkowych

Dziś zagadnienie, które sprawia problemy wielu blogerkom. Naprawdę codziennie widuję mnóstwo błędów dotyczących pisowni wyrażeń przyimkowych... Oczywiście nikogo nie wytykam palcami, chcę pomóc :)

Jak zwykle zacytuję Wielki Słownik Ortograficzny PWN, ponieważ to moim zdaniem najrzetelniejsze ogólnodostępne źródło ortograficznych informacji :)

Co to są wyrażenia przyimkowe?

Słownik mówi:

"Wyrażenia przyimkowe to połączenia przyimków z rzeczownikami lub przysłówkami, liczebnikami i zaimkami. Zasadniczo pisze się je rozdzielnie bez względu na ich znaczenie pierwotne lub przenośne, np. 

Wyrażenia przyimkowe
bez	bez liku, bez mała, bez reszty, bez ustanku, bez wątpienia;
beze	beze mnie;
dla	dla dwojga, dla nich, dla niepoznaki;
do	do cna, do dwudziestu, do niego, do pracy, do siego roku;
mimo	mimo przeszkód, mimo to, mimo woli;
na	na bok, na co dzień, na czas, na domiar, na jaw, na kształt, na leżąco, na odwrót, na ogół, na opak, na ostatek, na pamięć, na powrót, na pozór, na przykład, na razie, na schwał, na skos, na wspak, na wylot;
nad	nad miarę, nad wyraz;
nade	nade mną, nade wszystko;
o	o ile;
od	od dawna, od niechcenia, od niedawna, od razu, od rzeczy, od tego;
ode	ode mnie;
po	po co, po cóż, po części, po czym, po drugie, po dwadzieścia, po hiszpańsku, po kolei, po omacku, po południu, po prawdzie, po prostu, po staremu, po swojemu, po szlachecku, po trochu, po troszkę, po trzecie, po wszystkim;
pod	pod dostatkiem, pod spodem, pod warunkiem, pod względem;
pode	pode mną, pode mnie;
poza	poza oczy, poza tym;
przed	przed czasem, przed domem, przed południem;
przede	przede mną, przede wszystkim;
przez	przez Europę, przez lasy;
przeze	przeze mnie;
przy	przy czym, przy tym;
spod	spod łóżka, spod oka;
spode	spode łba, spode mnie;
sprzed	sprzed domu, sprzed roku;
sprzede	sprzede mnie;
u	u góry, u mnie, u nas, u szewca;
w	w bród, w czas (= w porę, na czas), w dwójnasób, w koło (= w kółko), w oczy, w ogóle, w okamgnieniu, w poprzek, w prawo, w przeddzień, w przód (= do przodu);
we	we czwartek, we Włodawie, we wrzątku, we wtorek;
z	z chłopska, z cicha, z dala, z daleka, z grubsza, z lekka, z pomocą, z przeciwka, z rana, z rosyjska, z rzadka, z wolna, z wysoka;
za	za co, za darmo, za dnia, za granicą, za mało, za mąż, za młodu, za nic, za pan brat, za pięć złotych, za pomocą, za półdarmo, za to, za wiele;
ze	ze mną, ze skutkiem, ze spodu, ze świadomością, ze wszech miar, ze wszystkim;
znad	znad morza, znad stawu."

(ŹRÓDŁO)

Pozwoliłam sobie zakreślić na czerwono wyrażenia, z których błędną pisownią można spotkać się na blogach bardzo często. Zwłaszcza mierzi mnie, gdy ktoś pisze "z przed" zamiast "sprzed". Aż oczy bolą. Również dziwaczne wariacje z "w ogóle", np. "wogle", "wogóle", czy "wogule", są dla mnie nie do przyjęcia...

Część o pisowni rozdzielnej za nami. Co z pisownią łączną?

"Pisownię łączną mają dawne połączenia przyimkowe, które we współczesnej polszczyźnie są zrostami, np. 

dlaboga, dlaczego, dlatego, dokoła, donikąd, dookoła, dopóki, dopóty, doprawdy, dotąd, dotychczas, nadal, nadaremnie, nadto, nadzwyczaj (= wyjątkowo), naonczas, naówczas, naprawdę, naprędce, naprzeciwko, naprzód, naraz, nareszcie, nasamprzód, natenczas, natomiast, natychmiast, naumyślnie, nawet, nawzajem, nazbyt, nieomal, niespełna, niezadługo (= wkrótce), omal, oto, otóż, podówczas, pojutrze, pokrótce, pomaleńku, pomalutku, pomału, ponadto, poniewczasie, popojutrze, pospołu, pośrodku, potem (= później), powoli, powolutku, przedtem (= dawniej, wcześniej), przedwczoraj, przeto, wbrew, wcale, wkoło, wniwecz, wonczas, wówczas, wpław, wpośród, wprawdzie, wprost, wprzód (= najpierw), wprzódy, wraz, wręcz, wspak, wstecz, wszerz, wtem (= nagle), wtenczas, wzdłuż, wzwyż, zadość, zaiste, zaledwie, zanadto, zanim, zapewne, zaprawdę (= istotnie), zaraz, zarazem, zarówno, zatem, zawczasu, zazwyczaj, zgoła, znienacka, znowu, znów, zrazu, zresztą.

 

UWAGA: Należy zwrócić uwagę na różnice w pisowni zależne od znaczenia:

 

dlaboga	(= na litość boską: Dlaboga! Co oni robią?!), ale: Dla Boga by oddał życie,
dlaczego	(= po co, z jakiego powodu: Dlaczego nic nie robisz?), ale: Dla czego i dla kogo tak się poświęcasz?,
dlatego	(= więc: Była zima, dlatego wszyscy chodzili w rękawiczkach), ale: Dla tego chłopca przygotuj osobny zestaw pytań,
dokoła	(= wokół: Gdziekolwiek spojrzysz, dokoła lasy), ale: Zapisał się do koła humanistycznego,
doprawdy	(= rzeczywiście: Doprawdy nie wiem, co począć), ale: W ten sposób nigdy nie dojdziesz do prawdy,
nadaremnie	(= na darmo: czekać na coś nadaremnie), ale: patrzeć na daremnie proszących o pomoc ludzi,
nadto	(= zbyt dużo; oprócz tego: Miała jej za złe, że nadto uwagi poświęca strojom; Pracował, a nadto studiował zaocznie), ale: Nic milszego nad to spotkanie,
nadzwyczaj	(= wyjątkowo: Wyglądasz nadzwyczaj pięknie), ale: Przedkładał wygodę nad zwyczaj tutaj panujący,
naprawdę	(= rzeczywiście: Czy naprawdę takie jest twoje zdanie?), ale: Nie ma co liczyć na prawdę — nikt jej nie ujawni,
naprzód	(= do przodu; wcześniej; najpierw: pobiec naprzód; na trzy miesiące naprzód; naprzód powiedz, o co ci chodzi), ale: pobiec na przód pociągu; włożyć golf tył na przód,
naraz	(= nagle; jednocześnie: Naraz otworzyły się drzwi; Przeskakiwał po dwa stopnie naraz), ale: To lekarstwo masz na raz (= na jeden raz), Na raz wstajemy, na dwa kucamy; Nie zareagował na raz postawione pytanie,
nasamprzód	(= najpierw: Nasamprzód skosił łąkę), ale: Poszedł na sam przód pociągu,
natenczas	(= wtedy: Mój ojciec był natenczas majorem), ale: Wyjeżdżał na pół roku za granicę, dlatego na ten czas odnajmował mieszkanie,
nazbyt	(= zbytnio: Był nazbyt tęgi), ale: 60% plonu przeznaczył na zbyt, resztę — na paszę,
niezadługo	(= wkrótce: Dał znać listem, że niezadługo przyjedzie), ale: Siedźcie tam nie za długo,
oto	(= wyraz wzmacniający zaimek wskazujący: Został mi tylko ten oto przyjaciel), ale: O to chodzi, że nie masz racji,
ponadto	(= oprócz tego: Nie miał zdolności, a ponadto był nieśmiały), ale: Nic nie pamiętał ponad to jedno wydarzenie,
wkoło	(= wokół czegoś: biegać wkoło betonowych klombów), ale: wpisać trójkąt w koło; Pies obiegł dom w koło; Oglądał się w koło; Mówił w koło to samo,
wprawdzie	(= mimo że, chociaż: Wprawdzie chodził do szkoły, ale niczego się nie nauczył), ale: W prawdzie odnalazł sens życia,
wprzód	(= najpierw: Wprzód zjadł śniadanie, potem wyszedł), ale: Wysunąć ramię w przód,
wtenczas	(= wtedy: Odwiedzę was dopiero wtenczas, kiedy skończę pilną pracę), ale: Przed 50 laty, w ten czas pełen niepokoju, studiowałem w zupełnie innych warunkach,
zadość	(= zgodnie z: Czyniła zadość jego estetycznym wymaganiom), ale: Wszyscy studenci uważali ten artykuł za dość trudny,
zaledwie	(= tylko, jedynie: Przeczytał zaledwie pół rozdziału), ale: Rozglądał się za ledwie dostrzegalną śrubką,
zanadto	(= za bardzo, zbyt: Zanadto ją rozpieszczasz), ale: Uznałem jego wymagania za nadto wygórowane,
zanim	(= spójnik: Wyrzuć śmieci, zanim pójdziesz na trening), ale: Pies ruszył gwałtownie, a za nim jego pan,
zapewne	(= prawdopodobnie: Wrócę zapewne wieczorem), ale: Ukarał go za pewne niedociągnięcia,
zaprawdę	(= istotnie: Zaprawdę nie jestem wtajemniczony), ale: Trudno jej słowa uznać za prawdę,
zaraz	(= za chwilę: Zaraz przekażę mu wiadomość), ale: Za raz tylko popełniony błąd nie należy nikogo karać,
zarówno	(= podobnie jak: Zarówno żyrafa, jak i mysz należą do ssaków), ale: Za równo maszerującymi piechurami podążali kawalerzyści,
zazwyczaj	(= na ogół, z reguły: Zazwyczaj nikomu nie pożyczam pieniędzy), ale: Palenie papierosów w biurze uważał za zwyczaj, z którym nie ma sensu walczyć,
zresztą	(= ostatecznie, poza tym: Nie zdążymy już do sklepu, zresztą nie wystarczyłoby nam pieniędzy), ale: Miał gest, więc rachunek z resztą zostawił kelnerowi."

(ŹRÓDŁO)

Ja wiem, że reguł jest dużo, ale warto dbać o nasz piękny, skomplikowany język :)

Ortografia: "w pół" versus "wpół"

Niech żyje Wielki Słownik Ortograficzny PWN! Oto, co w nim znajdziemy na temat pisowni przyimka "w" z liczebnikiem "pół":

"Przyimek w z liczebnikiem pół ma dwojaką pisownię — łączną lub rozdzielną: 

a) przyimek w z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie, gdy wyrażenie w pół znaczy ‘w połowie’, np. przerwać w pół słowa, przerwać w pół zdania, załatwić coś w pół godziny, zatrzymać się w pół drogi;

 

b) przyimek w z liczebnikiem pół piszemy łącznie, gdy wyrażenie wpół znaczy:

1. ‘w pasie’, np. Objął Ewkę wpół.

2. ‘na połowę, w połowie’, np. Zgiąć arkusz wpół.

3. ‘niezupełnie, częściowo’, np. Patrzyła na wpół drwiąco (ale: Patrzyła wpółdrwiąco).

4. moment w połowie między dwiema pełnymi godzinami, np. Rozpoczyna wykłady wpół do dziewiątej." (ŹRÓDŁO)

***

Pracowałam wczoraj przez 13 godzin. Zmęczenie daje o sobie znać :]

Ortografia: -ji, -i, czy -ii?

Chyba wszyscy wiemy, że pewne rzeczowniki żeńskie zakończone na -ja (np. nadzieja) lub -ia (np. mafia) potrafią przysporzyć nam trudności przy odmianie przez przypadki, ponieważ niekiedy w dopełniaczu (kogo? czego?), celowniku (komu? czemu?) i miejscowniku (o kim? o czym?) musimy zmienić im końcówki. Znajomy problem? Wielki Słownik Ortograficzny PWN przychodzi z pomocą :)

"A. Rzeczowniki zakończone na -ja występującym po s, z, c mają w tych przypadkach [tj. w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku] zakończenie -ji, np.

Rosja — Rosji, misja — misji, Azja — Azji, poezja — poezji, edukacja — edukacji, restauracja — restauracji, stacja — stacji,

natomiast rzeczowniki zakończone na -ja występującym po samogłoskach mają zakończenie -i, np.

aleja — alei, epopeja — epopei.

B. Rzeczowniki zakończone na -ia mają zakończenie -ii lub -i. Wiąże się to z poczuciem rodzimości czy obcości wyrazu, a także z wymową postaci mianownika:

a) jeśli -ia występuje po spółgłoskach wargowych p, b, f, w, m, to bez względu na wymowę w wyrazach rodzimych i przyswojonych piszemy -i, natomiast w wyrazach obcych -ii, np.

Słupi, głębi, hrabi, skrobi, Karwi, trzewi, rękojmi, ziemi;

daktyloskopii, hemoterapii, Kolumbii, ksenofobii, dystrofii, filozofii, hagiografii, mafii, Jugosławii, szałwii, akademii, anemii, epidemii;

b) jeśli -ia występuje po t, d, r, l, k, g, ch (czyli w wyrazach zapożyczonych), to piszemy -ii, np.

apatii, empatii, kwestii, sympatii, Holandii, Normandii, hipochondrii, anomalii, ewangelii, kalii, autarkii, demagogii, kosmologii, hierarchii;

c) jeśli -ia występuje po n, to piszemy -ni w wyrazach, których zakończenie wymawiamy w mianowniku jako [-ńa], natomiast w tych wyrazach, których zakończenie wymawiamy jako [-ńja], piszemy -nii, np.

babuni, bieżni, Chyloni, drewutni, dyni, Ewuni, Gdyni, jaskini, łaźni, Oruni, palarni, palmiarni, pustyni, skoczni, uczelni, wartowni, zecerni;

aronii, Danii, dystonii, harmonii, ironii, Kalifornii, linii, opinii, Polihymnii.

UWAGA: W rzeczownikach obcego pochodzenia zakończonych na -ja oraz na -ia formy dopełniacza liczby mnogiej mają taką samą postać jak formy dopełniacza liczby pojedynczej, zarówno w mowie, jak i w pisowni, np.

tej lekcji    — tych lekcji

tej misji    — tych misji

tej procesji    — tych procesji

tej komedii    — tych komedii

tej teorii     — tych teorii

tej akademii    — tych akademii

tej epidemii    — tych epidemii

tej mafii    — tych mafii.

Dla uniknięcia możliwych niejednoznaczności wolno po spółgłoskach c, s, z, t, d, r użyć zakończenia -yj (lekcyj, procesyj, aluzyj, partyj, komedyj, teoryj), po wszystkich innych spółgłoskach — zakończenia -ij (akademij, epidemij, mafij). Zakończenie to jest już jednak dziś wyraźnie nacechowane stylistycznie jako archaiczne lub książkowe, a jego użycie bardzo ograniczone.

UWAGA: W przypadku rzeczowników używanych tylko w liczbie mnogiej potrzeba wspomnianego odróżniania nie zachodzi, toteż piszemy zawsze tych ferii, wakacji, bakalii, konwulsji." (ŹRÓDŁO)

Ortografia. Pisownia łączna i rozdzielna część 2: zrosty.

Oto, co na temat zrostów ma do powiedzenia Wielki Słownik Ortograficzny PWN:

Pisownia zrostów, czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna.

Wśród zrostów wyróżniamy takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np.

lwipyszczek, lwipyszczka, lwipyszczkiem;

maminsynek, maminsynka, maminsynkiem;

mysikrólik, mysikrólika, mysikrólikiem;

swawola, swawoli, swawolę;

żabiściek, żabiścieku, żabiściekiem;

takie, w których człon pierwszy się odmienia, np.

Białystok, Białegostoku, Białymstokiem;

dwudziestkapiątka, dwudziestkipiątki, dwudziestkąpiątką;

Krasnystaw, Krasnegostawu, Krasnymstawem;

woleoczko, wolegooczka, wolimoczkiem;

oraz takie, w których człon pierwszy występuje w dwóch formach: nieodmiennej i odmiennej, np.

rzeczpospolita, rzeczpospolitej, rzeczpospolitą;

Wielkanoc, Wielkanocy, Wielkanocą

albo: rzeczpospolita, rzeczypospolitej, rzecząpospolitą;

Wielkanoc, Wielkiejnocy, Wielkąnocą.

UWAGA: Możliwy jest też zapis: Wielka Noc, np. w czasie świąt Wielkiej Nocy.

Inne przykłady zrostów:

pięćdziesiąt, dwieście, dziewięćset itp.; Bogumił, Bogurodzica, czcigodny, dlatego, karygodny, lekceważyć, niespełna, pomału, poniewczasie, powszedni, przedsięwzięcie, psubrat, tymczasem, wiarygodny, widzimisię (= kaprys, zachcianka), wówczas, wtenczas, zmartwychwstanie, zresztą. (ŹRÓDŁO)

Ortografia. Pisownia łączna i rozdzielna część 1: partykuła "nie".

Tum dum dum. Werble. Wiele z Was prosiło o ten post. Oto jest. Część pierwsza. Uwaga!!! Jest to post-tasiemiec dla wytrwałych.

Kiedy partykuła "nie" używana jako wykładnik zaprzeczenia stanowi integralną część danego wyrazu, a kiedy piszemy "nie" osobno? Odpowiedzi można szukać chociażby w Wielkim Słowniku Ortograficznym PWN - ten post działa na zasadzie kopiuj-wklej, bo zwięźlej się reguł podanych w Słowniku nie da podać. Chodziło mi bardziej o zamieszczenie reguł w jednym miejscu...

Nie, nie mam tych reguł w małym palcu. Bynajmniej. Zasad jest dużo, niektórych nie do końca rozumiem... Ale wiem, gdzie szukać informacji, jeśli mam wątpliwości :] Słowniki nie gryzą!

I. Nie - pisownia łączna.

"Nie" piszemy łącznie z:

1. rzeczownikami:

niebezpieczeństwo, niechrześcijanin, niecierpliwość, niedopuszczenie, niedyskrecja, niefizyk, niekapitalista, nienaturalność, niepokój, nieszczęście, niezdyscyplinowanie, nieziemskość, niezorganizowanie, nieżyciowość,

ale: nie-Aleksandrostwo, nie-Europejczycy, nie-Nigeryjka, nie-Polak

ale: nie chrześcijanin, lecz muzułmanim (ŹRÓDŁO)

2. przymiotnikami:

nieagresywny, niebiedny, niedrogi, niehałaśliwy, niekrakowski, niemiłosierny, nieodmienny, nieprzytulny, niesłony, nietykalny,

ale: nie-Szekspirowski (dramat)

ale: nie krakowski, lecz warszawski

ale: nie gorszy (ŹRÓDŁO)

3. imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (zob. przykłady oznaczone literą a), czy czasownikowym (zob. przykłady oznaczone literą b), np.

(a) nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także:

(b) obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono);

(a) nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale także:

(b) kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano);

(a) Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także:

(b) W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia;

(a) Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także:

(b) Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.

Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.

WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną:

a) w wyraźnych przeciwstawieniach, np.

nie leżący, ale siedzący; nie leżący, lecz siedzący; nie leżący, tylko siedzący; siedzący, a nie leżący;

b) w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni (np. nie piszący ani nie czytający), czasem powtórzony (np. ani nie piszący, ani nie czytający).

UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są oparte na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dnia 9 grudnia 1997 r. Wcześniejsza reguła kazała pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.

Choć nowa zasada dopuszcza jako oboczną rozdzielną pisownię imiesłowów w użyciu czasownikowym, w niniejszym słowniku wszystkie zaprzeczone imiesłowy przymiotnikowe podajemy w pisowni łącznej. (ŹRÓDŁO)

4. przysłówkami utworzonymi od przymiotników:

niedrogo, niejasno, niemile, nietrudno; są to przysłówki utworzone od przymiotników niedrogi, niejasny, niemiły, nietrudny.

Bez względu na to, jaką funkcję pełnią te przysłówki w zdaniu, piszemy je łącznie: Niemile mnie zaskoczył (niemile — okolicznik). Tu jest niedrogo (niedrogo — orzecznik), ale: nie drożej (ŹRÓDŁO)

II. Nie - pisownia rozdzielna.

Nie piszemy rozdzielnie z następującymi kategoriami wyrazów:

1.  Przed czasownikami:

nie chcieć, nie odbyć, nie zrywać, nie jestem, nie jedzie, nie telefonowałem, nie zawiadomiła, nie świeciło, nie świeciłabym, nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj, nie roznoś, niech nie krzyczy, Janka nie ma w domu, Janek nie ma tej książki, nie wypadało się śmiać.

Ta reguła odnosi się również do czasowników, które bez przeczenia nie mają inne znaczenie:

nie dojadać (= głodować, oszczędzać na jedzeniu); dojadać (= kończyć jedzenie)

nie dopisywać (np. o apetycie); dopisywać (od: pisać)

nie dostawać (= nie otrzymywać, brakować); dostawać (= otrzymywać)

nie dosypiać (= spać krócej, niż się powinno); dosypiać (= śpiąc, dotrwać do pewnego czasu).

Reguła odnosi się również do czasownika nie omieszkać:

Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) iść do lekarza,

a także do używanego w środowisku prawniczym zwrotu nie omieszkać stawiennictwa (= nie zaniedbać stawienia się gdzieś).

WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.

Pisownia niedosłyszeć lub nie dosłyszeć zależy od znaczenia:

Mój ojciec od kilku lat niedosłyszy (= słabo słyszy),

Stenotypistka nie dosłyszała (= nie usłyszała) ostatniego słowa. (ŹRÓDŁO)

2.  Przed wyrazami brak, można, potrzeba, trzeba, warto, wiadomo, wolno, które mają znaczenie czasownikowe, np.

nie brak, nie można, nie potrzeba, nie trzeba, nie warto, nie wiadomo, nie wolno,

ale: Niepodobna tego odczytać. Wyraz niepodobna (= jest trudno, nie można) wyjątkowo pisze się łącznie. (ŹRÓDŁO)

3. Przed imiesłowami przysłówkowymi zakończonymi na -ąc i -łszy, -wszy oraz formami nieosobowymi zakończonymi na -no, -to:

nie będąc na przyjęciu; nie zdając sobie sprawy; nie zjadłszy obiadu; nie załatwiwszy sprawy do końca; nie znaleziono niczego; nie wykryto bandy złodziei. (ŹRÓDŁO)

4. Przed liczebnikami:

nie trzy; nie dwanaście; nie pierwszy; nie dwunasty; nie dwoje dzieci, ale troje; nie jeden milion pochłonął mu hazard, lecz ponad dwa miliony,

ale wyjątkowo: niejeden (= wielu, ten i ów), niejedno. (ŹRÓDŁO)

5. Przed zaimkami:

nie my to zrobiliśmy; nie każdy to potrafi; nie swój majątek przegrał; nie nasze auto; nie ten autobus; nie to zagadnienie; nie wszędzie; nie tu; nie tutaj; nie tam; nie tyle,

ale: nieco, niecoś, niejaki, niektórzy, poniektórzy, nieswój (= niezdrów), niewiele, niewielu. (ŹRÓDŁO)

6. Przed wyrażeniami przyimkowymi:

nie dla nas; nie z nim; nie przez każdego; nie o Marysi; nie w szkole; nie za długo; nie na czasie,

ale: niezadługo (= wkrótce) dotrze do nas. (ŹRÓDŁO)

7. Przed partykułami byle, lada:

Jedziecie nie byle gdzie.

Nie byle kto nas odwiedził.

Nie lada opinię sobie wyrobił.

To była nie lada propozycja (ŹRÓDŁO)

Ogromnie Was przepraszam, ale od tego miejsca blogger nie chce mi wyłączyć kursywy :((((((

8.  Przed przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników:

nie bardzo; nie całkiem; nie dosyć; nie dziś; nie tylko; nie wczoraj; nie wnet; nie zaraz,

ale wyjątkowo: niebawem, nieraz [z akcentem na nie-] (= często, ale: nie raz [z akcentem na raz], ale wiele razy), niezbyt. (ŹRÓDŁO)

9. Przed przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym:

nie lepszy, nie najlepszy;

nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy;

nie gorszy, nie najgorszy;

nie lepiej, nie najlepiej;

nie łatwiej, nie najłatwiej;

nie gorzej, nie najgorzej.

UWAGA: W pewnych, ściśle określonych wypadkach piszemy jednakże to przeczenie łącznie z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków. Sytuacja taka zachodzi wówczas, kiedy przymiotnik lub przysłówek z partykułą nie oznacza nie zwykłe zaprzeczenie przymiotnika bądź przysłówka podstawowego, lecz jego wyraźną cechę przeciwstawną lub jeżeli przymiotnik czy też przysłówek bez partykuły nie w ogóle nie występuje. Przymiotniki i przysłówki tego rodzaju rozpoznajemy po tym, że cząstka naj- jako wykładnik stopnia najwyższego występuje w nich przed partykułą, a nie po partykule nie, np.

niegrzeczny — niegrzeczniejszy — najniegrzeczniejszy,

niedołężny — niedołężniejszy — najniedołężniejszy,

niegrzecznie — niegrzeczniej — najniegrzeczniej,

niedołężnie — niedołężniej — najniedołężniej.

Formy typu niegrzeczniejszy, najniegrzeczniejszy oznaczają: ‘bardziej niegrzeczny’, ‘najbardziej niegrzeczny’; formy zaś typu nie grzeczniejszy, nie najgrzeczniejszy: ‘nie jest grzeczniejszy’, ‘nie jest najgrzeczniejszy’. Taka sama uwaga odnosi się do przysłówków. (ŹRÓDŁO)

 10. Przed przysłówkami wtedy, gdy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:

nie dobrze, ale wspaniale;

nie źle, lecz dobrze;

nie mądrze, tylko głupio. (ŹRÓDŁO)

11. Przed rzeczownikami wtedy, kiedy:

a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:

to nie matka, ale teściowa;

nie przyjaciel, ale twój wróg;

nie las, tylko puszcza;

anioł nie człowiek;

anioł nie kobieta;

narzeczona to jeszcze nie żona.

Czasami w zdaniu takiego przeciwstawienia brakuje, ale łatwo się go domyślić: To nie przyjaciel, kto tak postępuje.

b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu:

Pogoda nie pogoda, pracować trzeba.

Święto nie święto, zawsze ubiera się elegancko.

Spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem ten jej mąż nie mąż.

c) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu — wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej:

Napadu dokonała grupa uzbrojonych mężczyzn, bynajmniej nie amatorów.

Wcale nie szczęście zdecydowało o wygranej.

d) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie:

Gdyby nie przychylność sąsiadów, nocowałbym na klatce schodowej. (ŹRÓDŁO)

12.  Przed rzeczownikami użytymi w funkcji orzecznika:

Nie sztuka gniewać się.

Nie koniec jeszcze tych nowin.

Nie grzech tak dokuczać?

Nie wstyd ci tak bałaganić?

Nie strach ci opuścić Polskę?

Nie szkoda ci tego wyjazdu?

Nie sposób ich do tego namówić. (ŹRÓDŁO)

13. Przed przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi wtedy, kiedy:

a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:

nie czarne, ale białe;

nie dobry wybieg, lecz wprost idealny;

nie rozpiłowany, tylko rozcięty.

b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenia uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu:

Samochód stary nie stary, najważniejsze, że jeszcze na chodzie.

Skąd pochodzi ten znajomy nie znajomy jegomość?

c) partykuła nie konfrontuje dwa stany rzeczy bądź też dwie cechy, aby wyeksponować jeden (jedną) z nich:

Sytuacja jest zła, ale nie beznadziejna.

Była wysoka, lecz nie szczupła.

Jest oszczędny, ale nie skąpy.

d) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu — wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej:

Urzędniczka, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsłużyła.

Wcale nie śmieszny ten żart.

e) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie:

Gdyby nie szybka reakcja ratownika, dziecko by utonęło.

Te same reguły odnoszą się także do pisowni partykuły nie z przysłówkami odprzymiotnikowymi (ŹRÓDŁO)

także versus tak że

Niniejszym wracam do mojej językoznawczej mini-serii. Dzisiaj zajmiemy się problemem biednego spójnika "tak że". Niestety jest on, zupełnie niesłusznie, a co więcej nieprawidłowo, wypierany przez partykułę "także". Tak być nie może! A rozróżnienie jest banalnie proste...

także = też, również

tak że (BEZ PRZECINKA PO TAK!!!) = więc, zatem, toteż, dlatego

Przykłady zdań:

Byliśmy w ZOO. Widzieliśmy lwa, panterę, a także tygrysa.

Nie martw się. Wezmę ze sobą na ognisko sweter, tak że założę go, jeśli zrobi się zimno.

Ciekawe wpisy na ten temat znajdziecie TUTAJ i TUTAJ. Gorąco zachęcam do lektury :)

"bynajmniej" NIE ZNACZY "przynajmniej"

Zastępowanie "przynajmniej" przez "bynajmniej" urasta już do rangi plagi. 

Co ta no słownik języka polskiego PWN?

PRZYNAJMNIEJ:

«partykuła wyznaczająca minimalny, możliwy do zaakceptowania przez mówiącego zakres czegoś, np. Wypij przynajmniej mleko., lub komunikująca, że ilość lub miara czegoś jest nie mniejsza od wymienionej i że może być większa, np. Wyjechała przynajmniej na rok.» (ŹRÓDŁO)

BYNAJMNIEJ

 I «partykuła wzmacniająca przeczenie zawarte w wypowiedzi, np. Nie twierdzę bynajmniej, że jest to jedyne rozwiązanie.»

 II «wykrzyknik będący przeczącą odpowiedzią na pytanie, np. Czy to wszystko? – Bynajmniej.» (ŹRÓDŁO)

BLOGERZE, UŻYWAJ "BYNAJMNIEJ" ŚWIADOMIE! "BYNAJMNIEJ" I "PRZYNAJMNIEJ" TO NIE SYNONIMY (czyli słowa o podobnym znaczeniu)!